BENITO LERTXUNDI, herri baten doinua

«Menperatu gintuztenez geroztik, ez dugu jakin ongi bideratzen gure kultura politikoa»

Gustuko zituen rock abestiak euskaratuz hasi zen kantagintzan. Beste hainbat sortzailerekin batera parte hartu zuen loaldian zegoen euskal kulturaren berpizkundean, astindu moduko hartan. Orduz geroztik, bere ahotsa herri baten bizitzaren soinu-banda da. Protestatik epikara edo lirismora, gitarra hutsarekin edo orkestra sinfoniko osoak lagunduta, baina beti barrualdeko lurraren urrumaz edo itsasoko uluaren zirraraz. Bihozkadaren oihua bezala.

Fermin MUNARRIZ I

Noizbait esan duzu Donostiako Kursaal zaharrean egin zen bilerara joan zinela [1965. urtean] -handik sortu zen gerora Ez Dok Amairu- eta erabat surrealista iruditu zitzaizula, ez zenuela ezer ulertzen... Beraz, zerk eraman zintuen jarraitzera?

Garai hartan oriotar gazte bat nintzen ni, kantatzea gustatzen zitzaion gazte bat. Orduan erlojugintzan aritzen nintzen, eta dendan irrati bat neukan, eta munduan zehar egiten ziren kantuak entzuten nituen. Orduan gitarra batekin nenbilen, lehen gauzak egiten, eta euskaratu egiten nituen hitzak. Horrela nenbilela, nire burua aurkeztu nuen garai hartan «La Voz de España» egunkariak urtero egiten zuen artista gazteen kantu txapelketan. Jaialdia igandean izan zen, eta asteartean bi orri oso-osorik agertu ziren egunkarian kantaldi horren berri ematen. Nire harridurarako, nire izena agertu zen hor...

Gainera, «modernotzat» jotzen zintuzten...

Nire gustuko bospasei kanturekin -Elvis Presleyrenak eta horrelakoak- pot-pourri bat antolatu nuen euskaraz, eta horrek izan zuen arrakasta handia aipatzen zuten egunkarian. Gainera -aipatzen zuten- sariketa hartan lehen aldikoz euskaraz entzun zuten norbait kantari. Eta bat-batean, telefono dei bat jaso nuen: Mikel Laboa zen. Nik ez nuen ezagutzen. Garai hartan Medikuntza ikasketak egiten ari zen Bartzelonan. Berak kontatu zidan bilera bat antolatu nahi zutela Donostian, euskaraz kantatzen zuen jendearekin, eta hitzordua eman zidan. Tokia, lehengo Kursaala zen, soto batean, hautsez betetako trasteria batean.

Han ikusi nuen lehen aldikoz apaiz bat, bere ile zuriarekin eta bere sotanarekin, txa-txa-txa euskaraz kantatzen -Nemesio Etxaniz zen-, eta gero beste apaiz gazte bat protesta kantak egiten zituena -«Eliza pobrea» eta horrelako gauzak-; ikusi nituen lehen aldikoz txalapartari batzuk, Artze anaiak, beste batzuk poesia irakurtzen, eta pop musika egiten zuen Txiki Aiestaran ere bai, bateria txiki batekin... Esperimentuak ziren.

Egia esan, nik ez nuen tutik ere ulertzen zer zen hori guztia. Lehen bilera hartan, Bartzelonan zebiltzan ikasle horietako batek magnetofoia martxan jarri zuen, eta kantari batzuk hasi ziren katalanez: Pi de la Serra, Guillermina Mota, Raimon... Deskubrimendua izan zen hori. Jendea hasi zen mintzatzen mugimendu horren ildotik, eta horrek guztiak zeuzkan erro politikoak... Nik, egia esan, egoera politikoaren kontzientzia handirik ez nuen garai hartan, eta gauza berri asko entzuten nituen. Badirudi zerbait sortu zitzaidala neure baitan. Hurrengo bilerara hurbildu nintzen; zerbaitek -agian senak- esaten zidan jarraitu behar nuela, eta pitinka-pitinka, bileratik bilerara, hasi ginen bidea egiten. Kontzientzia politikoa ere pixka bat orduantxe hartu nuen; azkenean erakargarria egin zitzaidan hori guztia.

Euskal kulturan zer-nolako garrantzia izan zuen Ez Dok Amairu mugimenduak?

Garbi ikusi genuen, berehala, herri honetan ez zegoela ezer, eta jendeak behar handia sentitzen zuela. Lehendabiziko agerraldia izugarrizko eztanda izan zen, eta jendea hasi zen oso bero; egarri hori bazegoen. Harritzekoa ere ez zen, tankera horretako mugimendurik ez ze- goelako; musikan, bakarrik koruak, otxoteak eta horrelako gauzak zeuden... Gainera, garai hartan, munduan zehar oso hedatuta zegoen protesta kantaren giroa, eta horrekin berehala etorri zen hippy mugimendua ere. Gu, lehendabiziko kantuetan, pixka bat hari horretatik tiraka hasi ginen geure protesta kantak egiten... Orduan hasi ginen konturatzen, hor, ikuspegi soziologikotik, zerbait interesgarria ari zela gertatzen. Gero, urteetara, jendeak askotan esan du «Ez Dok Amairu baino lehen» eta «Ez Dok Amairu-ren ondoren»... nolabait esateko aro berri baten hasiera izan zela.

Euskal kulturaren berpizkundea izan zela esan daiteke?

Horrela hartu izan da, behintzat. Gazte asko hasi ziren idazten, dantzari taldeak ere hasi ziren handitzen, bilketak egiten, antzerkia ere orduantxe hasi zen indartzen, kantariak ere -gu baino gazteagoak zirenak- hasi ziren diskoak argitaratzen... Orduan, egia da sormenerako eta gauzak jorratzeko zaletasuna hor hasi zela, beharbada garai edo aro berri baten hasiera moduan...

Hala ere, Ez Dok Amairuk harridura ere sortu zuen inguru euskaltzaleetan. «Zeruko Argia»-n ia eskandalutzat eman zuten bertakoa ez zen gitarra erabiltzea musika tresna bezala...

Bai, horrek adierazten du pixka bat garai hartan Euskal Herrian zegoen mentalitatea. Artikulua euskaltzale eta abertzale batek egin zuen, baina kasik kondenatu egiten gintuen gu, hain espainiarra zen gitarra hori eskuetan hartu genuelako...

Eta, oro har, euskal kulturaren ondorengo bilakaera ikusita, nora iritsi gara?

Duela gutxi horretaz hausnarketa bat egiten nuen, gaur egun ez ote dagoen gure herria beste loaldi batean, batez ere politikagintzan; azken batean, politikak harrapatu egiten gaituelako modu batean edo bestean, zeren gure gizartearen ezaugarri izan daitekeen ekintza kultural deitzen dugun hori, ez baldin badu hornitzen edo inguratzen politika-jarduera egoki eta koherente batek, ahultzen doa, kolorea galdu egin balu bezala. Eta nik sumatzen dut gaur egun, ez ote dagoen berriz ere lokartu samar. Agian une ona litzateke beste Ez Dok Amairu bat ateratzeko -ez garai hartan eman zena- baina bere filosofia edo esanahia berreditatuko lukeen beste astindu bat. Nik uste dut beste astindu bat behar duela gure herriak.

Zer gertatzen da ba? Aldaketa baten atarian gaude eta askotan aldaketa politiko eta sozialek eferbeszentzia kulturala dakarte musikan, artean, antzerkigintzan... Momentuz, ez dirudi ezer berririk ateratzear dagoenik...

Gu ez gaude mundutik aparte, eta azkenean munduko joera nagusiek arrastaka eramaten gaituzte. Bitxikeria bezala gertatzen dira batzuetan, halako toki batean, berriro berpizkunde bat sortzen da. Baina normalean, munduarekin ezinbestean harremanean gaudenez, munduan gertatzen denak eragina du guregan. Baina nik esango nuke, adibidez, nire alorrean, musikan, duela 45 urte Ez Dok Amairu hasi zenekoa eta oraingo egoera begiratzen baldin baditugu, ikaragarrizko aldea dagoela.

Gaur egun ez dago lehen aipatzen zenuen behar hori?

Bai, gertatzen dena da, azken batean, ofizio kontua da. Hau da, orain dela 45 urte gitarrista bakar bat ere ez zegoen, eta gaur egun gitarrista gazte, ikasi eta on asko dago. Hori da ofizioa; gero beste kontu bat da -eta hau mundu osoan gertatzen da- kantari ahots politak, oso ongi kantatzen dutenak, musikari oso onak, horiek denak, asko daudela; baina artistak, beharbada, ez daude hainbeste. Hori oso diferentea da.

«Loretxoa» eta «Zenbat gera» izan ziren plazaratutako lehenengo abestiak. Euskal Herriaren eta orduan bizi zen egoeraren alegoriak ziren nolabait. Garaiaren ikur bilakatu ziren... Zer-nolako itzala du horrek zuregan?

Kantagintzan ari zarenean, beti kantuak egiten ari zaren heinean sortzen dira kanta batzuk nabarmentzeko gehiago dutenak beste batzuk baino, osagai gehiago dutenak... Egia esan, kantu batean hobeto asmatzen dugu, beste kantu batzuetan baino. Azkenean, gizarteak bere burua halakoekin identifikatzen duenean, ikur egiten ditu eta bere erreferenteak ditu kantu horiekin. Eta kantu horiek jendearen bizitzan lagun izaten dira ere bai, eta istorio pila bat sortzen dira, gero bueltan etortzen zaizkizunak...

Hori atsegina izango da...

Bai. Niri askotan gertatzen zait -eta uste dut besteei ere bai- borrokan ibiltzen naizela nire kantuekin; bihurriak dira. Orduan, osatu nahian nabil, borrokan, eta pasatzen ditut orduak eta gauak... Loa kentzen didate... Baina, halako batean, konturatzen zara ez duela beste bueltarik, behintzat zure eskuetan, eta oso gustura ez baldin bazaude ere, bidaltzen duzu disko batean, eta hegan egiten du. Eta kuriosoa da, kantu horiek bizitza propioa dute; hasten dira txoko-moko jendearen sentiberatasun hori ukitzen eta, horren ondorioz, istorioak sortzen dira. Batzuek elkar ezagutzen dute kantu bat tarteko, beste batzuk maitemindu egiten dira, beste batzuei ez dakit zein istorio gertatu zaien... Gero, batzuetan, bai eskutitzez edo topo eginda, kontatu egiten didate beren istorioa... Kantuen munduak misterio hori du, magia... Eta hori atsegina da, bistan da.

«Zenbat gera» abestian (hitza: Abel Muniategi) egiten duzun galdera bera egingo dizut: «Gure asmoak, esperantzak, herria, askatasuna, justizia, pakea, egia, maitasuna... mitoak, hitz hutsak dira?»

Agian, batzuetan badira. Sentimendu primarioak astintzen dira, estimulatzen dira, baina gero hor aipatzen diren hitz horiek gauzatu egin behar dira. Horrek esan nahi du antolatu behar dituzula; nolabait esateko, bideratu egin behar direla. Bestela, hitz hutsetan gelditzen dira. Egoki bideratzen ez direnean -eta horrek adierazten duen nolabaiteko frustrazio, eta ahuleziaren kontzientzia- urrundu bezala egiten dira, eta azkenean, mitoak bihurtzen dira, hitz hutsak...

Eduki sozialetik eta epikatik estilo liriko eta barnerakoirako eboluzioa nabaritzen dugu zure abestietan. Nolakoa izan da bilakaera hori?

Askotan, lan honetan bilakaera ez da izaten proiektatzen duzulako gogo bat edo beste, kasik berez joaten den gauza bat da. Ni konturatzen naiz, adibidez, 45 urtean ikaragarri aldatu naizela kantari moduan, baina ez dut proposatu, agian oharkabean gertatzen da. Lehen aipatu dut, kantu bat egiten dudanean, segidan gustatzen zaidala zuzenean ematen hastea. Mikili-makala baldin badago ere, azkenean konturatu naizelako, arian-arian, publikoan ematen den bezala, ari dela osatzen, eta hiru bat hilabeteren buruan, lehen eguneko grabaketa entzun eta hiru hilabetera egindako beste grabaketan entzun, eta harrituta gelditzen naiz, kantua zenbat aldatu den...

Eta publikoaren erantzunak laguntzen dizu?

Bai. Publikoan ongi sartu den ala ez, bai, hori seguru. Oso harreman sutila da, noski. Zenbait tokitan harreman hori oso berezia da, esplikaezina... Kantagintzan aldatuz zoaz ia oharkabean, ari zarelako, bizitzen ari zarelako... Horregatik badago esaera zahar bat esaten duena: «Garrantzitsua ez da helburua, bidea baizik». Egia da hori. Askotan ez dakigu nora goazen, eta jakitea ere ez da beharrezkoa; beharbada, hortxe, espetxe batean bezala geldituko ginateke. Inportantea da bidean zaudela, bidea egiten zaudela, eta beti da misteriotsua bidearen aurrealdean, beste metro horretan zer dagoen...

Lehenengo diskoetan barrualdeko erreferentziak daude (Nafarroa, Zuberoa...). Azken garaian, «Nere ekialdean» eta «Itsas ulu zolia» diskoetan itsaso aldera itzuli zara. Zerk eraman zaitu itsasaldeko begirada hori ematera?

Azkenean bulkadak dira. Garai batean Zuberoa, Nafarroa aldea... Beti barnealdera begiratzen nuen. Behin baino gehiagotan galdetu didate: «Zu itsasaldekoa izanik, nolatan ez da agertzen gehiago itsasoaren presentzia zure kantuetan?». Eta nik erantzuten nuen: «Agian, ama agertzen ez den bezala, eta beti ondoan daukat ama». Askotan hurbil daukazu, hortxe bertan, eta ez duzu behar ezer egiterik, ez duzu kantu baten bidez zerbait esan beharrik... Misterioa urrun dauden gauzek ematen dizute beti... Hurbilekoak ez du misteriorik, egunero urratzen duzun gauza da...

Duela urte gutxi gertatu zen Jon Maia etorri zela egun batez etxera, eta bertsoak eskaini zizkidan. «Hau idazten nintzela konturatu nintzen zeuk kantatzeko bertsoak zirela», esan zidan. Itsasoari begirako bertso batzuk ziren.

Bertsoak irakurrita, kajoian sartu nituen; ez nituen ikusten nire kantu bezala, egia esan. Baina egun batean, loak hartu ezinik, ohean bueltaka eta bueltaka, eta doinua zebilkidan bueltaka, almoadaren kontra, doinu bat... Kendu nahi nuen doinu hori eta ez zen posible. Goizeko hiru eta erdietan jada desesperatuta nengoen, eta bat-batean etorri zitzaidan: «hor kajoian dauzkat bertsoak...». Jaiki nintzen, joan nintzen estudiora, hartu nituen bertsoak, doinu horrekin irakurri nituen, eta «ya está! Honendako da doinua». Seguru asko, doinu horrek esaten zidan mundu misteriotsu bat bazegoela hor. Ikaragarrizko misterioa du horrek... Kantu asko jada eginda datozkigu, eta gu, nolabait esateko, bitartekoak gara, horiei bidea emateko. Nire kantu arrakastatsuenak dira, hain xuxen, lan gutxiena eman didatenak.

Zure abesti askok, beste euskal abeslarienek bezala, malenkoniaren kutsua dute. Gure nortasunaren ezaugarria dela esan genezake. Zergatik aire triste hori euskaldunon abestietan?

Tonu minorrean edo egitura txikia deitzen dugun honetan, tristezia ematen duen tonalitate horretan musika asko dago, eta niretzat musika ikaragarrienak tonalitate horretan daude. Niri behintzat, ikaragarri gustatzen zaizkit musika asko -besteak ere bai, noski, badira tonu nagusian gustatzen zaizkidanak- baina ia beti da hortik, abiapuntu bezala tristezia, nahiz eta gero tonu maiorrera pasatu, eta asmatzen da halako dimentsio bat, barnekoiagoa, erlijiosoagoa... Ez dakit zer duen, baina niri, behintzat, estetika hori asko gustatzen zait.

Eta, kontuz, euskal kanta zaharretan ere nik esango nuke hein handi batean dagoela, alde batetik lurrin poetikoagoa hartuko balu bezala, edo seduzitzeko arma hobea balitz bezala... Hemen da tristezia sereno bat.

Zerbaitek eragindako malenkoniaren sentimendua dirudi. Agian horrek esan nahi du euskaldunok zerbaiten nostalgia dugula?

Ez dakit; interpretazio asko izango dira... Oso zaharrak gara, hori bai; herri bezala, oso zaharrak gara. Beharbada zaharrenak gara planeta honetan, edo zaharrenetakoak, seguru. Agian zahartzaro horrek edo urrundik etorriak garen horrek ez dakit zein kostra eman digun, baina igual gauzak begiratzen ditugu espantu gehiegi gabe, ospakizun festaren beharrik gabe. Gauzak kontatzen ditugu xume-xume; ez da kasualitatea bertsolariek ez dutela alarderik egiten, gauzak kontatzen dituzte xume-xume, atenporalitate bat ematen diote horri guztiari... Ni aspaldi konturatu nintzen gauzarik sakonenak direla gauzarik xumeenak. Edo, alderantziz, gauzarik xumeenak dira sakonenak.

Zaharrak gara, xumeak, agian ausartak eta langileak ere bai -diotenez-, mundura irten gara, beste batzuen enpresa handietan ere parte hartu dugu... Alabaina, ofizialki ez gara existitzen... Zer gertatzen zaigu?

Hori da gure zama. Oso herri zaharra gara, nortasun handikoa, oso berezia, baina ez gara geure buruaren jabe... Izan gara, baina beti inguratu gaituzte menperatzaile kultura jorratzen dutenek, inguratu gaituzte handik eta hemendik. Beti eduki ditugu inguruan mundua bere atzaparretan eduki nahi duen jende amorratu horietakoak. Horien nolabaiteko ondorioa gara. Alde batetik batzuk, eta bestetik besteak, harrapatuak gara. Hala ere, burugogor samarrak gara, izan ere, gure historiari begiratu, eta horien guztien artean izanda ere, egun baldin bagara, oraindik ere arnasa hartzen baldin badugu, adierazten du burugogorrak ere bagarela...

Agian politikagintzan ez gara hain trebe?

Ez, ez gara trebe, batez ere azkeneko mendeetan. Nafarroa galdu genuenetik, jada ez dakigu zer den gure estatu baten egituran bizitzea. Eta menperatu gintuztenez geroztik, ez dugu jakin ongi bideratzen gure kultura politikoa, estrategia bat. Azken batean, gu indarren harremanen ondorioa gara beti. Gu, kuantitatiboki txikiak izanik, beharbada kualitatiboki izan gintezke bizkorrak, indartsuak, eta orduan gure indarren harreman hori egongo litzateke orekatuago.

Baina hori modu egokian antolatzea ez dugu lortzen. Azkeneko mende hauetan, bihurtu gara pixka bat frakasoa ospatzen duen herri bat; frakaso horri txalo jotzen diogu. Begiratu zenbat gauza gertatu diren azken hamarkada hauetan, eta menperatu txiroaren -txiroa zentzu horretan- nolabaiteko mentalitate bihurtzen da azkenean: «Saiatu gara, saiatu gara...» Eta orduan txalo jotzen dugu saiatu delako... Baina ez dugu galdetzen egoki saiatu ote den; hau da, modu egokian izan den saiakera edo kolaboratzen egon den. Orduan, frakasoa txalotzen duen herri bat bihurtu gara, eta kolaboratzen diharduen herri bat. Gaur egun, Euskal Herrian egiten den politikak erregimen menperatzailearekin kolaboratu baino ez du egiten . Hori horrela da.

Eta uste duzu alderdi guztiek -agian nahi gabe- kolaboratzen dutela?

Bai; azkenean politikan, borondate onez edo txarrez, emaitza izaten da bertsua. Politika zerbaitetarako baldin bada, irabazteko da. Politika galtzeko baldin bada, ez du merezi. Orduan, egitekotan, izan behar da irabazteko.

Eztabaidan, baten batek esaten dit: «Ez nago ados, nik sinisten dut». Beti Elizarekin topo egiten dugu... Ez gara konturatzen sineste ariketa beti ulermen eza dagoenean egiten dela; ulermenaren hutsunea betetzera dator beti sinesmena. Ulermena dagoenean, arrazionaltasuna egokituta dagoenean, sinesmenak ez du tokirik izaten, edo alderantziz. Biak behin ere ez dira elkarrekin bizi. Hemen, oraindik asko jotzen dugu sinismenera, besterik ezean.

Beharbada ez gara uste dugun bezain kapazak ikuspegi komun eta kolektiboetan lan egiteko?

Hori ondorioa da azken batean. Herriak azkenean, oro har, zentzua galtzen duenean, askotan ahulezia ekartzen duen nolabaiteko zera bat da hori, joera bat; azkenean egiten da zatikatu, fragmentatu, eta bere estrategia, nolabaiteko ariketa, murrizten da alderdikeriara. Hemen Euskal Herriko alderdiek badute estrategia, baina beren alderdiendako, eta gero, gainerako alderdien arteko, nik esango nuke, finean, helburu bertsua luketen alderdien arteko borroka areagotzeko, zatitzeko... Hori psikologian sartzen da.

Ahuleziak ekartzen du arerioa ondokoan ikustea, eta galtzen da oroa, hau da, benetako arerioa... Hori egunetik egunera ikusten ari gara gure herrietan; nahiago izaten dute itunak alderdi gobernatzaile batekin, hau da inperialismoarekin, ondokoarekin baino. Horrek esan nahi du: zerbitzaria izan. Eta hori gertatzen zen garai batean hemengo jaunkuntien kasuan, tratuak egiten zituztenean Gaztelako erregearekin eta abar, fabore batzuen trukean, inbasioak egiteko...

Hala ere, baikorra al zara?

Herri oso zaharra gara, urrutitik gatoz, eta gainera, badirudi egoskorrak garela, eta egoskortasun horri kasu honetan «tasuna» deitzen diot «keria» baino; ez baitut ikusten beste motorrik dagoenik horri bultzatzen dionik; orduan, egoskortasun hori herri honek badauka. Herri honek badu kapazitatea, espontaneoki, politikako mugimendu txatxu eta nahiko ergel horien gainetik bat-batean eztanda egiteko eta antolatzeko, badu kapazitatea, espontaneoki; hau da instintu primarioei bide emanaz, besterik gabe. Nik askotan pentsatzen dut, herri honek badaukala berezko izaera erresistente hori.

«Kantuz sortu naiz eta, kantuz nahi bizi / Kantuz igortzen ditut, nik penak ihesi / Kantuz izan dudanian zerbait irabazi / Kantuz gustura ditut guziak irazi / Kantuz ni bezelakoak hiltzia du merezi...» 45 urte kantuz... Bizitzeko modu ederra, ezta?

Nik beti esan dut mundu honetan sortzen den jende pribilegiatu horietako bat naizela. Oso polita egiten zait. Kantagintzak eramaten zaitu gizartera eta gizarte horretan halako giro, emozio mundu bat sortzeko gai izatea, ospakizun bat izatea bi ordutan, giro hori izatea, eta ondorioz, guztiongan sortzen den mundu afektiboa, pertsonala, eta kontatzen dizkizuten gauzak... Egia esan, oso sari handia da.