Hurbiletik ezagutzeko aukera izan zuen Txomin Peillenek Jon Mirande idazle zuberotarra, eta haren heriotzaren 40. urteurrena kari, «Jon Mirande olerkaria» liburua kaleratu du. Euskaltzaindiak argitaratua, euskarazko eta frantsesezko testuak biltzen dituen liburuak 1925ean Parisen sortu eta 1972an hiri berean zendu zen Miranderen obra poetikoa, senideek idatzitako testua eta Miranderen poesiaren azterketa kritikoa biltzen ditu.

Duela berrogei urte bere buruaz beste eginda zendu zen Mirande.

Bere lehen poema 1947an idatzi zuen; suizidioaren aldeko soneto bat zen. 22 urterekin maniako depresiboa zen, eta, 1947ko soneto horren ondotik, beste bi saiakera idatzi zituen bere burua hiltzeko eta, azkenean, kausitu zuen.

Bizitza tragikoa izan zuen Mirandek, ezta?

Bai. Hiru arrazoi izan zituen bizitzeko: aita, ama eta euskaraz idaztea. Etxekoak hil zirenean edaten hasi zen itsuski. Horretara bultzatzen zuten nazi lagun txar batzuek. Horietariko bat eruditu handia zen eta Mirandek miresten zuen. Bere biziaren bukaeran, Louise izeneko gaztetako maite bat topatu zuen berriz ere, eta horrek ere ez zion lagundu, edanarazi egiten baitzion. Behin psikiatrak galdetu zion Miranderi: «Zer gustukoa duzu?, eta erantzun zion: «Idatzi nahi nuke eta ezin dut; beraz, ez du balio bizitzeak». Mirandek bizirik irauteko idazten zuen euskaraz. Henry de Montherlant idazlea miresten zuen. Miranderen antzeko bukaera izan zuen, itsutzen ari zela bere buruaz beste egin zuen. Azken denboretan Mirande ohartu zen ez zela gehiago sendatuko.

Mirande hurbiletik ezagutu zenuen. Zein xedek bultzatuta idatzi duzu liburua?

Arrazoi anitzentzat idatzi dut. Alde batetik, bere idatziak beste hizkuntzetan itzuliak izatea nahi nuen, eta jendeek jakin dezaten Miranderekin modernismoa sortu zela euskal literaturan. Garai horretan euskal literaturak katixima eta antzerkia aipatzen zuen. Herritarren mespretxuz, bertutez beteriko laborarien eredua goraipatzen zuen, hots, kostunbrismoa. Liburua kaleratu dut ere Mirande ongi ezagutu zuten bi adixkide minak, Andima Ibinagabeitia eta Yon Etxaide, hil direlako. Bestalde, Pablo Jose Aristorenak Miranderen ilobak eta arreba atzeman ditu. Ez genekien nor ziren. Liburuan, Mirande familiaren bizitzaz eta osabaz zeukaten irudia idatzi dute.

Gerla garaian, naziengandik hurbil zegoen Mirande. Zerk erakarri zuen ideia horietara?

Filosofia irakasle bat izan zuen 43an. Hark aipatu zizkion Friedrich Nietzsche eta Oswald Spengler filosofoek Europaren dekadentziari buruz zeuzkaten ideiak. Mirandek dekadentzia kapitalismoan ikusten zuen. Ez zen komunista izan, ez baitzen materialista. Espiritualista zen, eta, antikristaua. «Ene sinestea» liburuan agertzen da hori. Ariman sinesten zuen, eta horretan ez genuen elkar aditzen. Ni ateoa naizelako eta Hitler kritikatu nuelako hotzaldi bat izan genuen. Lau urteren buruan gutun bat idatzi zidan, eta bertan erran zidan: «Badakit ez zarela ez faxista, ez eta nazia, baina, esperantza dut ez zarela demokrata urde bat».

Zer nolako harremana izan zenuen berarekin?

Harekin museoetan ibili ginen eta margolanak deskubriarazi nizkion, eta berak niri musika. Pentsamendu libreko gizona zen. Harremanak ez ziren errazak berekin. Gizon adeitsua zen eta buruz buru ez zen sekulan haserretzen, baina gutunez bai.