Janire ARRONDO

Nork ez du eguraldia hizpide hartu elkarrizketa bati hasiera emateko? Denok hitz egiten dugu eguraldiari buruz, baina, ikustekoa da zer nolako ikuspegi ezberdinak ditugun. Hizkuntza eta herriak elkarrekin behar dutela zioen Xalbador bertsolari ezagunak. Bide beretik, hizkuntza eta kultura lotuz «euskaldun primitiboen kultura hitzetan nola islatzen den» azaltzen saiatu da Kepa Diegez filologo eta kazetaria «Aroaren berbaroak» bere azken lanean.

Interneteko blog batean hasi zen Diegez 2004an gai honen gaineko burutazioak biltzen. Blogaren laugarren urteurrenarekin batera kaleratu zuen liburua, blogeko artikuluxkak txukun-txukun bilduta. X letraz hasten dena izan ezik, a-tik z-ra bitarteko 131 sarrera bildu ditu Diegezek bere lanean.

«Hizkuntza herri ikuspegia da, kultura da». Diegez eguraldi fenomenoak euskaldun primitiboek nola ikusten zituzten aztertzen saiatzen da, baita ondoren hori esapide eta atsotitzetan nola islatzen den jasotzen ere. Eguraldia kulturaren zatia dela dio filologoak, hizketagai ez ezik, gizarte antolaketan eragina duelako. «Euskaldun primitiboek eguraldiaren fenomenoak nola ikusten zituzten azaltzen saiatzen naiz».

Meteorologiak fenomenoak nola gertatzen diren agertzen duten bezala, etnometereologiak fenomeno horrek zein esanahi duen eta horren gainean zein sinesmen edo kondaira dauden aztertzen du.

«Bat baino gehiago harrituta gera liteke euskara aztertzean, aberastasun izugarria baitu», dio Diegezek. Berezko hitzak ez ezik, «latinetik, gaztelaniatik, gaskoitik, biarnesetik nahiz frantsesetik hartutako maileguak ditu euskarak». Elur hitza da ugaritasun horren lekuko; 431 modu ezberdin daude berau izendatzeko. Etnometereologia tesia egitera iritsi zen Diegez hitz bakar horrekin. Elurra erortzen ikusten dugunetik, lurrean geratu eta lurrazaletik desagertzen denera arte, pauso guztiak izendatzen dituzten hitzak bildu zituen.

Aldaketa baino, zikloa

Dudarik gabe, eguraldiaren gaineko terminologia gehiena baserri munduko behar edo ohiturei estu lotua dago. «Hitz horietako asko oraindik erabiltzen dira, baina beste asko ia galduta daude». Diegezen ustez, «baserri mundua galtzen doan heinean, hiztegia ere galtzen joango da». Izan ere, orain ez daukagu hurrengo eguneko eguraldia ezagutu beharrik zer lan egingo dugun erabakitzeko. Eguraldi aurreikuspenak egiteko ere, teknologia abantaila handiak ditugu gaur egun eta, horren ondorioz, «gaitasun horiek ere galtzen ari gara». Diegezen arabera herri meteorologia eta teknika berrien meteorologia osagarriak dira, eta «horretaz baliatu beharra dugu».

Hala ere, oraindik, hitz, esapide eta atsotitz asko ditugu euskaldunok, «eta horiek gordetzea beharrezkoa da». Eguraldi fenomeno guztientzat azalpenak biltzen dituzte atsotitzek; «jakintza handia biltzen da hor». Gainera, «edozeren azalpena dago eta horrela beharko asmatu», dio filologoak.

Diegezen hitzetan, «gauza bereziak eta uste askoren kontrakoak atera daitezke hizkuntza aztertuta». Adibidez, euskal kostaldeko herri guztietan dituzte elur jausiak izendatzeko hitzak. «Beti notizia atera nahi izateagatik lehen ere gertatzen ziren fenomeno meteorologikoak berritzat jotzen dituztela frogatzen du horrek», dio berak.

Bestalde, hizkuntza aztertuta eta duela ehun urteko hitzak entzunda, «gaur egun aldaketatzat jotzen ditugun gertaerak orduan ere izaten zirela ohartzen gara». Horrenbeste aipatzen diren lehorteak, beroaldiak... lehen ere izaten ziren. «Meteorologoa ez izan arren, hizkuntza aztertuta esan dezaket klima aldaketa baino gehiago, eraldaketa ziklikoa izan daitekeela», azaldu zuen.

Eguraldia, blogeko hizketagai

Duela lau urte euskal kostaldean traganarrua agertu zenean ekin zion Diegezek Interneteko blogari. «Zoritxarrez, ezjakintasunaren ondorioz, komunikabideetan tornado hitza erabili zuten». Traganarru, tragarroi, trabañarroa edo mangera... euskal arrantzaleek badakite nola deitzen zaion.

Diegezek buruan zerbait darabilenean idazten du blogean, «askotan beste ikuspegi batetik». Blogaren esperientziak gauza asko eman dizkiola aitortzen du, jendearen ekarpenen bidez asko ikasi duela eta, azken finenean, blogari eskerrak egin ahal izan duela liburua. Aurrerantzean ere, blogarekin jarraituko duela dio filologoak. «Oraindik izango da zer esana».