Euskararen Jatorriaren Biltzarrak aurten toponimia izango du hizpide. Hortaz gaur Arteagan egingo duten batzarrean, ezinbestekoa zuten euskal toponimia sakonetik ezagutzen duen Luis Mari Mujikaren parte-hartzea. Azkenaldian Arabako toki-izenak ikertzen aritu dela azaldu digu berak, eta 32.000 inguru euskal izenak direla.

Euskararen Jatorriaren Biltzarrean Araba, Burgos eta Errioxako toponimiari buruz jardungo zara. Zein izango da zure hitzaldiaren oinarria?

Toponimiari buruz hitz egingo da Biltzarrean. Argitaratu berri dut, 12 aletan, «Arabako Euskal Toponimia». Araba dugu zazpi herrialdeetan erdaldunduena, eta kuriosoa da aztertzea euskarak Araban izan zuen hedapena. Lurralde osoan, laurden bat izango zen erromanizatua. Bertan ez da euskal toponimiarik aurkitzen. Errioxa Garaian eta Behekoan eta Valdegovia [Gaubea] aldean. Logroñorekin muga egiten duten herrietan ere oso gutxi dago. Baina beste guztia euskararen lurraldea izan da.

«Arabako Euskal Toponimia» horretan zer aurkitu daiteke?

Kopuru aldetik, kalkulatu dut erdarazko toponimo zaharrak 7.000 direla, baina euskaldunak 32.000. Araba euskalduna izan zela garbi azaltzen da. Interesantea da kronologikoki izan diren aldaketak ikusteko. Gaztelania gorantz ezartzen joan zen, baina XVI. mendean oraindik ere, autore batzuen lekukotza garbiak ditugu, non eta hiriburua oraindik ere euskalduna zen. Bertako ingurune guztia euskal toponimoz beteta dago.

Euskal lurraldearen muga, hortaz, non kokatu daiteke?

Historikoki, hau da, toponimia aztertzen ikus daitekeenaren arabera, Kantabriako mendietan dago, Herrerako muga horretan. Hortik beherako herrixketan euskal toponimo gutxi dago. Horma handi honek, mendiarenak, euskara mantendu zuen denbora askoan.

Burgos eta Errioxan zer aztarna aurkitu daitezke eta zein da horien garrantzia?

Nire ustez, Burgoseko eta Errioxa aldekoa berantagokoa da. Euskal kristauek mairuak botatzen zituzten heinean, beheraka, eremu horiek populatu gabe geratu ziren. Arabakoak jaitsi ziren eremu horietara, lur horiek lantzera. Arabar horiek XII. mendean euskaldun elebakarrak ziren eta hortik datoz izenak. Elebidunak izatekotan, izenak erdaraz jarriko zituzten, baina zekiten hizkuntza bakarrarekin joan ziren. Hala ere, bada beste teoria bat, ni bat ez natorren arren, aipatzekoa dena. Diotenez, han zeuden tribuak, beroiak, euskaldunak ziren. Hau da, immigraziorik ez zela egon, baizik eta bertakoak euskal hiztunak zirela.

Gipuzkoako toponimia ikertzen hasi bazinen ere, Arabakoa landu duzu. Zergatik?

Euskal Herriak Gaztelarekin zuen muga zen Araba. Filologikoki garrantzitsua da. Gaztelania euskaldunen ahotan sortu zela diote, hauek erromanizatuz joan ziren heinean. Autrigoien tribukoak euskaldunak izan ziren eta hizkuntza hori lurralde osoan hedatu zuten. Gainera, ahalbidetu zuten Euskal Herriko mugetatik harago eramatea. Burgostik hamabost kilometrora euskal toponimo asko dago, 2.000 inguru eta, nire ustez, Arabako euskaldunak izan ziren egileak. Horregatik ikusi nahi izan nuen Arabako egoera.

Arabako toponimia hain sakonki landuta, bertako euskakari buruz zer esan dezakezu?

Hasteko, Trebiñu latinezko hitz batetik dator, tri-cinium, hau da hiru mugarri zeuden tokia. Han hiru tribu zaharrak elkartzen ziren: autrigoiak ezkerraldean, erdialdean karistiarrak eta barduliarrak. Autrigoiek guk gaur generikoki «mendebaldekoa» esaten diogun euskara egiten zuten. Hori hedatuta zegoen Araba gehienean. Ez osoan, Nafarroako mugan ez, Asparrena inguruan. Han, XVIII. mendean ekialdeko tribuen, Gipuzkoa eta Nafarroa aldekoen euskarak eragina izan zuen. Bestalde, Kontrasta aldean, ekialdeko Araban, Euskal Herri osoan agertzen ez diren toponimo txiki batzuk daude, aditza barruan dutenak. «Euridakarrena» izeneko mendialde bat, «Iturriadana» edo «Hiladatzanzelaia». Normalean aditza ez da izenean sartzen, baina hemen hori ikusten da.

Biltzarreko beste hitzaldi bat Juan Martin Elexpuruk emandakoa izango da, «Iruña-Veleia auziaren» gainean. Zein da zure iritzia?

Veleia [Iruña Oka] ingurutik karistiarren mugaldera sartzen zela esan dezaket. Nirekiko irakurri dudana ikusiz, egiazkoak ez zirela uste izan dudan arren, horien benetakotasunaren aldeko argumentu serioak ikusten ditut. Bokalismoa berantagoa agertzen da, II. mendean oso normala zen herri xeheak «u» zirenak «o» bihurtzea. Hau dena Iglesias jaunak [Hector Iglesias filologoak] ondo azaltzen du. Argumentu nahiko onduak eman dituzte ostraka gehienak benetakoak direla onartzeko. Gauza horiei erantzun behar zaie.