Testua:  Fermin MUNARRIZ  • Argazkiak: Jon URBE

Zure gurasoak ez ziren abertzaleak; euskaldunak bai, baina euskara ere ez zenuen beraiengandik jaso haurtzaroan... Bitxia da, zeren euskaltzale eta hizkuntzalari nabarmena eta ETAren fundatzaileetariko bat zara. Nola iritsi zinen euskarara eta abertzaletasunera?

Bai, horrela da. Nik txikitatik pentsatu dut euskara nire hizkuntza dela, herriak esaten duen bezala: «euskal» herria (pueblo del euskara, literalki, ezta?). Orduan, niretzat ez zen posible Euskal Herria euskararik gabe. Jakina, nik konprenitzen nuen horretarako behar zirela tresna politikoak, behar zela euskal telebista... behar zirela gauzak, gero lortu ditugunak. Garai hartan ez zegoen ezer. Orduan, planteamendu politiko bat egin behar zela esaten nuen. Ni abertzalea naiz, euskara ez dakien jende asko dago hemen, baina horiek ere laguntzaile izango dira borroka honetan eta, horregatik, euskal politikan ere sartu nintzen.

Beraz, euskarak eraman zintuen abertzaletasunera eta ez alderantziz?

Bai, argi dago: euskarak eraman ninduen abertzaletasunera. Nire ustez, euskaltzale batek derrigorrez izan behar du abertzalea, ez baitago soluziorik hori gabe.

Nolabait esatearren, garai hartan aktibismo kulturala mi- litantzia politikoa garatzeko modua zen?

Ikusi behar da nola zegoen euskal mugimendua. PNVkoak ez ziren horrelakoak; desastre bat izan dira euskara kontuetan. Alderdi abertzale batek bultzatu behar du euskara. Horretan Herri Batasunak, eta ETAk ere bai, etsenplu eman dute. ETAk deklarazio guztiak euskaraz egiten ditu. Eta Ezker Abertzalea ere oso mugimendu euskaltzalea da; gaurko buruzagi guztiak euskaltzaleak eta euskaldunak dira, erabat... Eta hori lehen ez zen gertatzen.

Ni gogoratzen naiz behin egon nintzela Javier Landabururekin -orduan erbestean zegoen Eusko Jaurlaritzako lehendakariordea zen- eta galdetzen zidan: «¿José Luis, no aceptarías tú una Euskadi libre sin euskera?». Eta nik: «¡Pero cómo voy a aceptar una Euskadi sin euskera; eso a mí no me interesa!». Eta besteak: «¿Pero cómo que no te interesa?». «Pues claro que no me interesa. Euskal Herria da eus- kararen herria!». Berak ez zuen ulertzen. Eta nik pentsatzen nuen: «Landaburu hau non bizi da? Zer mentalitate dauka?» Eta PNVko jende asko horrelakoa zen. Hau desastrea...

Euskararekiko konpromi- soak kartzelara eraman zintuen 50eko hamarkadaren hasieran...

Lehenengo aldia 1950. urtean izan zen, uztailean. Gu estudiante ginen, bazegoen mugimendu txiki bat, EIA zelakoa [Eusko Ikasleen Alkartasuna], eta ni hor nengoen sartuta. Gogoratzen naiz orduan hasi nintzela artikulu txiki batzuk idazten gure aldizkarirako. Horiek izan ziren euskaraz egin nituen lehenengo artikuluak. Bagenituen bi buletin; bata Gipuzkoan eta bestea Bizkaian. Azken hau, Bizkaikoa, «Ikasle» izenekoa, Benito del Vallek eta beste batzuek ateratzen zuten. Gipuzkoakoaren izenaz ez naiz gogoratzen... Buletin txikiak ziren, lau orrialdekoak... Baina nik jada euskaraz egiten nituen artikuluak. Noski, hau debekatuta zegoen... Francoren garaian, pentsa ezazu... Giro horretan, atxilotu eta espetxeratu ninduten.

Gero, Ekin taldea antolatu zenuten...

Ekin talde hori muntatu zen 1951. urtearen inguruan, eta hortik aurrera hasi ginen ikastaroak ematen -jendeak ez baitzekien ezer-, euskara, historia... Herriz herri joaten ginen hitzaldiak ematen, beti isilpean. Helburua formazioa zen. Euskal Herriari buruzko gaiak ziren batez ere, arazo nazionalari buruzkoak eta... Gero bazeuden ere «cursillos cerrados» deitzen genituenak, eta hauek aurrekoak bukatu ondoren egiten ziren, eta bertan, sekretua mantentzeko, juramentu famatua egiten zen: «Si me detienen, no diré nada» eta abar... Hori hamarkadaren bukaeran zen, oraindik ETA sortu gabe.

Nola iritsi zineten ETA erakundea sortzeko erabakia hartzera?

PNVkoak gure izenak aireratzen hasi ziren, beraien artean lasai botatzen zituzten izenak eta orduan PNVrekin moztu behar zela argi ikusi genuen, bestela zulora eramango gintuzten... Ekin bezala, PNVrekin genituen harremanak txarrak ziren. Beraiek «los estados vascos» zituzten ahotan beti, eta orduan Bizkaiko asuntoak Bizkaikoak ziren, Gipuzkoakoak Gipuzkoako asuntoak ziren... PNVko buruzagiekin harremanak genituen; nik, adibidez, Gipuzku Buru Batzarreko Elias Etxeberriarekin; eta Benito del Vallek eta Julen Madariagak, Juan Ajuriagerrarekin, jada erbestetik etorria zena. Bilerak Donostiako Elkano kaleko kafetegi batean egiten ziren eta nahikoa ausartak ziren, baina Ajuriagerra hori ezinezkoa zen. Gutaz ez zuen ezer jakin nahi: «Nada, esos fuera...», zioen. Gauzak garbi uzteko ordua iritsi zela pentsatu genuen. Gu ez gara PNVkoak, ez dugu ezer jakin nahi PNVkoekin eta goazen organizazio ezberdin bat sortzera. Eta hori izango zen Euskadi Ta Askatasuna...

Nola eta noiz sortu zen ETA izena? Nork sortu zuen?

Nik atera nuen. Euskaraz besteek baino nik gehiago nekielako. Hasieran pentsatu genuen Aberri Ta Askatasuna izena jartzea, baina siglek ATA ematen zuten eta Bizkaian «ata» [ahate] pato da... Ez zen egokia. Orduan, ATAren ordez, ETA bota nuen; hitzak konjuntzioaren esanahitik aparte ez zuen besterik.

Izena erabakitzeko bilera Deban izan zen, 1958. urte bukaeran. Uste dut lau joan ginela: Benito del Valle, Julen Madariaga, Iñaki Larramendi eta laurok. Beno, urte asko pasa dira... Horrela izan zela uste dut. Julen Madariagak horrelako esaldi historiko bat esan zuen: «Pronto la sigla ETA será más conocida que la sigla EOKA» (Zipreko alde greziarraren alde borrokatzen zen erakundea garai hartan) eta, bai, arrazoia izan zuen...

Eta gogoratzen duzu izena publikoki plazaratu zen lehenengo aldia?

Leizaola zen orduan erbesteko Gobernuko buru eta neuk idatzi nion karta bat Parisera [1959an], esanez «hemendik aurrera gu Euskadi Ta Askatasuna gara, guri orain pakea eman; zuek organizazio bat zarete, gu beste bat eta elkar errespetatuz ea moldatzen garen». Ordura arte izan ziren urte batzuk negargarriak...

Hori uztailean izan zen, San Inazio egunean, eta lehenengo agerpen publikoa izateagatik historialari askok ETAren sorrera egun gisa hartzen dute...

Bai, uztailaren 31n; eta kasualitatea izan zen. Gero jesuitekin zerikusia zuela kontatu da. Ez, kasualitate hutsa izan zen.

Jatorrian, ETA ez zen erakunde armatu gisa sortu. Nola gertatu zen bilakaera hori?

Gure arteko batzuek esaten zuten errealistak izan behar genuela: arazo nazionalak beti bukatzen dira «ostixaka» -Juanjo Etxabek zioen bezala-. Orduan hauxe pentsatu genuen: Etxabek dioen moduan bukatu behar badu kontu honek, goazen adar bat antolatzera, herriaren kontrako biolentziari aurre egingo diona. Orduan, Seigarren Adarra [adarra: orduko antolakuntza egitura] deitu genuena sortu zen. Aldez aurretik, bost adar kultural zeuden, eta hau seigarrena bilakatu zen. Handik aurrera, bereizi egin ginen gure artean. Julen Madariaga eta besteak joan ziren adar militarrera, eta ni eta beste batzuk geratu ginen kultura eta euskararen adarretan. Baina ez zen eszisio bat izan. Gu izan ginen ikastolen bultzatzaileak -nire emaztea ere hor egon zen-, baina denborarekin hori guztia gainditua izan zen, besteak hasi zirenean jendeari erasotzen beste guztia ahaztu egin zen...

Zein ardura zenuen ETAren barruan? Hastapenetako ideologoa izan zinela esan dezakegu?

Hasieran... agian ez da oso apala hau esatea, baina nik uste dut baietz. Momentu hartan, beste herrietako mugimenduen erreferentziak bazeuden. Kuban Fidel Castro zegoen... Mugimendu horiek eragin handia izan zuten gugan. Beste herrietan zer egiten zuten ikusita, borroka armatuaren bidea besterik ez zegoela erakusten ziguten. Orduan Krutwig agertu zen, bere «Vasconia» liburu zalapartatsuarekin, eta han planteatzen zuen borroka armatuari buruzko atal oso bat.

1960an, bigarren atxiloketa eta denboraldi bat kartzelan...

Bai, zorte txarra izan nuen. Zumalakarregi kalean bizi nintzen eta badaezpada soka bat neukan prest etxetik hanka egiteko -atzetik, garajearen gainetik-, baina Polizia etxera sartu zen eta ez nuen ezertarako denborarik izan: «Ahora sí que me han jodido». Harrapatu ninduten eta kartzelara joan nintzen. Hori 1960ko abuztuan izan zen. Hilabete batzuk eman nituen barruan. Eta gero, erbestera...

1961. urtean, Ipar Euskal Herrian ETAren lehen erbesteratu publikoa izan zinen. Zer nolako harrera izan zenuen? Nolakoa izan zen Hegoaldetik ihes egin zuten errefuxiatuen etorrera?

Ni Iparraldera iritsi nintzenean ihes egindako PNVko batzuk bazeuden jada. Gu komunistak ginela esaten zuten. Ez naiz ondo gogoratzen baina, seguru asko, harrera txarra izango zen. Hango jendea oso eskuindarra da. Ni joan ondoren, jende asko hasi zen Iparraldera ihes egiten. Ordurako, bagenituen harremanak. Enbataren lehenengo bilera batzuk nire etxean, Donostian, egin ziren. Ximun Haran, Jakes Abeberri, Jean Louis Davant... ezagutzen nituen ordurako. Harremanak mantendu egin genituen; gero batzuk desmarkatu ziren. Abeberri oso gure aldekoa zen eta beti egon da bestaldetik zetozenen zerbitzura. Eta hori PNVkoek ez zuten onartzen...

Denbora luzea eman zenuen erbestean: Parisen, Iparraldean, Bruselan... Nolakoak izan ziren 16 urte horiek?

Maila pertsonalean, onak. Bruselan azpitik sartua nintzen... Han Poliziak atxilotu egin ninduen eta, interrogatu ondoren, kalean utzi ninduten. «Libratu naiz», pentsatu nuen. Lehenbizi Bruselan egon nintzen, eta gero Waterloon... ETAn erabakita zegoen muga pasatuz gero, jada automatikoki galtzen zirela kargu guztiak; eta muga pasa ondoren geratu nintzen militante soil bezala. Pentsatzen genuen bestela PNVkoei gertatu zitzaiena gertatuko zitzaigula: urteak eta urteak karguan eta jendearen eta gertatzen zenaren kontrola galduta bukatuko genuela.

Horregatik ez zinen joan ETAren V. Asanbladara (1966-67an)?

Bosgarren Asanbladara joatera ez nintzen ausartu; oso fitxatua nengoen.

Noiz eta zergatik utzi zenuen ETA?

1967an utzi nuen ETA. Deklarazio bat, karta bat, egin nuen. Askatasun politikoan ados ginen, baina momentu hartan Alderdi Komunista bat egiteko tentazio handia zegoen. Eta PNVkoak ere ari ziren... PCEren intrusismoa... Niretzat jende horrekin biltzea oso arriskutsua zen, bestela denok joango ginen zulora.

Garai hartan -eta gerora zure bizitzan ere-, lerro dogmatikoen aurka agertu zinen. Sozialismo erradikala baina diktadurarik gabekoa, demokratikoa, autogestionatua... proposatzen zenuen. Planteamendu horiek aurkako jarrera asko eragin al dizkizute?

Momentu horretan ETAn agintzen zutenak ez zeuden linea horretan. Nik uste dut PCEren alde mugitzekoak zirela, eta nik esaten nuen PCErekin joanez gero, ez genuela ezer onik aterako. Esan dezagun gero denborak arrazoia eman didala. SESBean Mikhail Gorbatxov etorri zenean, ikusi zen hura diktadura izugarria izan zela ordura arte. HBko senadorea nintzenean hara joan nintzen eta ikusi nuen Gorbatxov bera autoritate harrigarri batekin estalinismoaren denuntzia izugarria egiten. «Joder, este es nuestro hombre», pentsatu nuen. Nik Gorbatxov beti miretsi izan dut. Gogorra izan zen egoera; aparatu guztia estalinista zen eta tipoa ausartu egin zen aldatzera. Oso ausarta izan zen.

50eko hamarkadan Krutwig eta Mitxelenarekin lanean aritu zinen euskara bateratuaren garapenean, baina ikuspegi ezberdinetik... Tirabirak ere izan ziren zeuen artean... Nolakoa izan zen euskara batuaren planteamendua?

Hasieratik bi planteamendu izan ziren. Batetik, Krutwigena zegoen; bera erdi alemana zen eta Luteroren eredua zeukan buruan. Zer egin zuen Luterok? «Testamentu Berria» aleman berriaz jarri, ez baitzegoen oraindik aleman batua, eta bide hori egitea proposatzen zuen Krutwigek: Leizarragaren «Biblia» hartu, Leizarragaren euskara hartu, eta hori euskara batua bihurtu. Baina guztiz arkaikoa zen...

Hori zen Krutwigen ikuspuntua. Zein zen zurea?

Nire planteamendua Mitxelenak esaten zuena egitea zen: hemen, arrazoi biologikoengatik ere, gazteek dute etorkizuna, ez zaharrek. Orduan, zaharrak beren bizkaitarkeria zentzuarekin zeuden; PNV zen garai hartan oso muturreko bizkaiera erabiltzen zuena, eta guk esan genuen hemen gauza zentral bat egin behar zela. Mitxelena posizio horretan zegoen. Eta Mitxelenaren alde jarri ginen. Ni pertsonalki ere bai. Harreman estua izan nuen Koldo Mitxelenarekin. Azkenean, hau inposatu egin zen. Mitxelenak zekien euskarari buruz gu guztiok baina mila aldiz gehiago. Euskarak eman duen jakintsurik handiena Mitxelena izan da. Horretan, nik txapela kentzen dut. Ez dago dudarik. Ehun urtetik behin ateratzen da horrelako bat.

Nola ikusi duzu euskararen bilakaera orduz geroztik?

Ondo. Askotan esan digute -[Alison] Mackey eta horrelako soziolinguista batzuek- hemen ikusi dena ez dela beste inon ikusi; horrelako berreskurapen bat hizkuntza nahiko galdua zegoen momentutik, hori harrigarria dela, uste genuen baino arrakasta handiagoa izan duela. Nik ez nuen uste horrenbesterainokoa izango zenik. Euskaltzaleek behar zuten horrelako arma bat eta hori egin zen oso azkar. Europan beste edozein lekutan baino azkarrago joan da. Eta jendeak gero segitu egin du. PNVkoek ez. PNV beti erretaguardian egon da, politikan, linguistikan eta denean...

Zein bitarteko beharko lirateke etorkizunean euskararen biziraupena bermatzeko?

Estatu bat behar da...

Betidanik defendatu duzu fronte abertzalea. Gaur egungo abertzaleen arteko akordioak norabide horretan doaz?

Nik uste dut baietz. Hor daude Ezker Abertzalea, EA, Aralar... PNV ez dago ildo horretan. Urkulluk argi eta garbi esaten du ez dela errealista autodeterminazioaz pentsatzea; beraz, pentsatzen dute beste estatutu bat -lehengoa baino hobea- behar dela, Espainia markoan eta abar.

EAJk subiranotasunaren aldeko norabidea inoiz hartuko al du?

Ez dakit, baina uste dut hori jada aspaldiko kontua dela... Abertzale eta independentista bezala, nik ez dut esperantza handirik.

Eta abertzale bezala, momentu honetan baikorra zara?

Bai, oso baikorra naiz. Segun eta nola jokatzen dugun, abileziarekin jokatzen badugu, oso momentu ona da. Nik uste dut hau dela, aspaldidanik, momentu hoberena.

Militantzia kulturala eta politikoa hasi zenuenetik gaur egun arte, zertan aldatu da euskal gizartea?

Jendea orain askoz ernaiago dago, informazio gehiago du... Gure garaian, Francoren garaian, oso zaila zen informazioa lortzea, baina momentu honetan gazteek badute informazio ona; prentsa hor dago, askotan artikulu onak agertzen dira... Gutxi gorabehera, gazteek badakite ere nolakoa izan den historia eta, oro har, askoz animatuago daude aurrera jotzeko. Nik uste dut hobera aldatu dela gizartea.