Filosofiak aspaldidanik dauka kendu ezinik hizkuntzaren eta pentsamenduaren harremana egoki pentsatu ez izanaren arantza. Eztabaida, honako binomiora murriztu du filosofiako akademiak: (1) hizkuntzak pentsamendua baldintzatu eta mundu-ikuskera bat ematen du, ala, (2) ez dugu hizkuntza partikularretan pentsatzen, baizik eta sakonean dugun hizkuntzarik gabeko pentsamenduan (mentalesean). Horrela, lehenengo hipotesiaren arabera, hizkuntzak pentsamendua moldatu/baldintzatu egiten du, eta mundu-ikuskera oso bat ematen digu. Akademiak ikuspegi horren aitzindari bezala jartzen ditu Sapir/Whorf erlatibista madarikatuak. Ordea, problema zaharra dugunez, aurretik, Humboldt, Wittgenstein, Heidegger eta Steiner ere baditugu: eta gure artean Txilardegi eta Joxe Azurmendi ere. Bigarren hipotesiari jarraituz, beraz, ez dugu euskaraz edo txineraz pentsatzen (adibidez), baizik eta pentsamenduaren hizkuntzan. Postura horren egungo defendatzaileak Steven Pinker neurobiologoa (ikus «The Blank Slate») eta Jerry Fodor zientzialari kognitiboak lirateke (azkeneko honek asmatu zuen «mentales» hitza).

Arazo hau, beraz, txuri/beltz aukeretara murrizten da, bata besteari kontrajarriz. Zergatik? Filosofian dagoen kultura dogmatiko eskasak, gauzak argitu ordez, ikerketa mailak nahastu eta parekatzen dituelako. Logika horrekin apurtzen saiatuko gara, funtsezko galdera hau eginez: pentsatu, zertan pentsatzen dugu, euskaraz, ingelesez, espainolez...; ala, aitzitik, hizkuntza partikularren gainetik omen dugun giza estruktura batekin? Pinkerren esanetan, mentalesez pentsatzen dugu, inolaz ez euskaraz edo eskimoz (baina bere mentales partikularra ingelesa da, badaezpada). Mentalesa gure hizkuntzaren kapazitatea mugatzen duen kanpo oskola litzateke; gramatika unibertsalaren pareko. Beraz, hizkuntza partikularrekin mentalesez pentsatutakoa baino ez genuke adieraziko. Hots, hizkuntza partikularra, mentalesez pentsatutakoa adierazteko tresna soila da. Horrela, Pinkerrek, hizkuntza ezaugarri konkretu batera lotu du. Hau da, hizkuntza komunikazio tresna soila da, hizkuntza konkretuek hizkuntza unibertsal batean dute beren jatorria... Hori bakarrik al da hizkuntza? Horrela bada, askatasuna esplikatzeko posibilitateak urriak dira.

Filosofiaren alor askotan bezala, diferentziaren (hizkuntza partikularrak) eta berdintasunaren (gramatika unibertsala) artean askatasunari tartea nola egin pentsatzea da gakoa. Hori, eta hizkuntzaren eta pentsamenduaren arteko lotura mailak bereiztea: alde batetik, maila formala edo sintaktikoa (gramatika unibertsala -Chomsky-), eta, bestetik, maila semantikoa edo hizkuntza partikularrak (eta sorkuntza -gezurra, metaforak...-; hizkuntzak ez baitu errealitatea ispilatzen, aitzitik, fikzioak sortzen ditu, gezurrak, egia eraikitzeko asmoz -Nietzsche-). Eta horrela, bataren hipotesiak (hizkuntza partikularretan pentsatzen dugu), ez du bestea ukatzen (pentsamenduaren hizkuntza dago), eta alderantziz.

Georg Steiner ongi ohartu da afera honetan aipatutako bi mailak bereiztea zeinen garrantzitsua den. Onar daiteke, teoria gramatika-transformatzaile generatiboak dioen bezala, zenbait estruktura formalek arau eta mugak ezartzen dizkiotela gizakiaren hizkuntz gaitasunari. Baina kontuan izan behar da, estruktura hori neurobiologiaren subjektu dela, eta, aldiz, lengoai partikularren eta pentsamenduaren arteko lotura pentsatzea, hizkuntzaren filosofiarena eta antropologiarena. Ondorioz, ez daude maila berean, eta ez dira ikerketa berdinen subjektu. Afera guztia, hortaz, bi mailak nahastean datza.

Horrela, hizkuntzaren kanpo oskola hizkuntza sortzea ahalbidetuko lukeen gaitasuna litzateke. Horrek ezin du askatasuna (errorea, gezurra, sorkuntza, hizkuntza desberdinak egotea...) esplikatu. Aldiz, hizkuntza partikular bakoitzak bizia ematen dio formaltasun horri, mundua artikulatzeko dituen ezaugarriekin. Hizkuntza partikularrak ahalbidetzen du askatasuna, beraz, hizkuntzaren gaitasuna efektibo egin dezakeena bera baita. Hizkuntzaren baitan izan gaitezke soilik askeak: hizkuntza -hizkera- sortu, eta haren barnean daramagu historia, nahiak, poesia, zientzia, kantak... mundu-artikulazio oso bat. Etengabe aldatzen dagoena baina bere baitan osoa dena. Hortaz, pentsamenduaren hizkuntzak hizkuntzaren kanpo oskola moldatzen badu, oskola hori hizkuntza partikular batek jartzen du martxan: eta pentsatu, beraz, partikular horrekin egiten da. Horrela, determinismoaren kontra, hizkuntzak askatasuna ahalbidetzen du (baita etika ere).

Esan daiteke, hortaz, identitate indibidual, kolektibo eta giza espeziearen oinarria norberaren hizkuntza(k) d(ir)ela. Izan ere, pentsatu (sentitu, hitz egin, eta abar) gogaera unibertsalean egiten badugu, aberastasun eskasa geratzen zaie hizkuntza partikularrei. Berdin al da, ba, «maite zaitut» eta «te quiero»? Teoria unibertsalista gramatikalen atzean monolinguismoaren gorazarrea usain daiteke. Horren kontra, esan behar da hizkuntza bakoitzak bere modura ahalbidetzen duela giza askatasuna, hizkuntza bakoitzak bere askatasun modua. Hortaz, identitatea hizkuntzak sortzen du. Izan ere, zerk egiten gaitu euskaldun? Historiak bakarrik ez gaitu egiten, ez baitauka zentzu intrintsekorik, eta berdin etniak (arrazak) edo Estatuak. Ez dago euskal dei daitekeen esentzia eterno eta absoluturik. Baina, hala ere, euskaldun garela badakigu. Zergatik? Zerk egiten gaitu euskaldun? Euskarak.