Euskal Herrian 40.000 baserri inguru ditugu, eta horietatik erdia baino gehiago egoera kaskarrean daude. Gainera, batzuek halako obrak egin dituzte galdu egin dituztela jatorrizko ezaugarriak. Ezkio-Itsasoko Igartubeiti da munduko lekurik onena antzinako euskal baserriak nolakoak ziren ulertzeko.

Atzoko bisitan, baserriaren ikuspegi desberdin bat ezagutu zuten herritarrek, baita baserri batean bizi izan direnek edo oraindik bertan bizi direnek ere. Izan ere, ez zuten gure aitatxi-amatxien baserria ikusi, duela 500 urteko gure arbasoena baizik, jatorrizkoa. «Orain dela 100 urtetik ez da baserri berririk asmatzen. Baserrien iturria itxirik dago; berreraiki egiten dira, txalet bihurtu... Baina ez dira sortzen», ohartarazi zuen Alberto Santana historialariak. Jendea arbasoengandik jasotako baserrietan bizi da eta erabiltzaile hutsa da, ez sortzailea. «Bizi den baserritar batek ere, edo oroitzen dugun baserritar batek ere ez du baserria asmatu. Eta denboran jauzi egin eta historia sakona, jatorria, ezagut daiteke Igartubeitin».

Baserri xumea zen hau hasieran, erdipurdikoa ere bai, behartsua, eta lur aldapatsuko herri batean zegoen kokatua, gainera. Hortaz, ez da monumentu bat aberatsena edo onena izan zelako, erdi mailako baserrien eta baserritar umilen adierazgarri delako baizik. Historialariak kontatu zuenez, hagitz-hagitz egoera txarrean zegoen, baina beti erdipurdikoa izan zenez eta jabeek ez zutenez konpontzeko diru handirik, Gipuzkoan nagusi izan ziren baina dagoeneko berezi eta bakarrak bihurtzen ari ziren ezaugarriekin iraun zuen bizirik. XX. mende bukaeran, Aldundiak erosi zuenean, erortzear zegoen eta jabeek ezin zuten bertan bizi. «Hauek jende ikasia ziren; Kontseiluko Xabier Mendigurenen familiarena zen etxea. Dirua eskaini zieten konpontzeko, baina arkitektoekin bueltaka ibili ondotik moldatzeko bota egin beharko zutela ikusi zuten. Azkenean, Aldundiak erostea erabaki zuen eta jasotako diruarekin Mendiguren familiak etxe berriak eraiki zituen han bertan. Horrek partikular batek egin ezin duen konponketa egitea ahalbidetu zuen: ez zuten bizitzeko moldatu, nekazal biziaren eta euskal baserriaren museoa egiteko baizik».

Erdi Aroko etxolen gainean

Ikerketa luze eta sakona egin zuten, inoiz euskal baserrietan egin ez zen bezalakoa, eta ordura arte errege eta jauregiei eskainitako arreta jarri zioten familia arrunt bati. Hori ere berezia izan zen. Zer aurkitu zuten ikerketa horretan? «Baserria oso zaharra zela jakin genuen, 1540. urte inguruan eraikia, lehenengo baserrien belaunaldikoa. Gainera, pikotxa ukuiluko simaurraren eta sukaldeko baldosen azpian sartuz, Igartubeitik bere sabelean baserri zaharragoen aztarnak zituela deskubritu genuen. Hain zaharrak, ezin geniela baserri deitu; Erdi Aroko baserritarrak bizi izan ziren etxolak ziren. Igartubeitiko beheko sua ez zen ehunka eta ehunka urtetan aldatu, gaurko etxea egin baino lehenagokoa da; etxolaren sutokia zen».