Xose Miranda Lugoko idazleak lan ugari agitaratu ditu literatur genero ezberdinetan: nobela, narrazio liburuak, poesia, haur eta gazte literatura... saiakera ere landu izan du; genero honetan, batik bat ahozko literatura eta mitoak izan ditu hizpide. Berea izan zen, hain zuzen ere, Galeuscan iruditeria galiziarraren iturriak aztertzearen ardura. Ahozko literaturaren bidez zabaldu diren mitoen bidean kokatzen ditu Xose Mirandak literatura galiziarraren iturriak. Iruditeriaren iturriak ulertzeko balio izateaz gain, egungo mito berrien sorrera aztertzeko parada ere eman zuen Mirandaren hizketaldiak. Koordenatu horietan anitzak dira kulturen artean aurki litezkeen antzekotasunak, bai mito zehatzen izaeran, bai haiek zabaltzeko moduan.

Nola aurkeztuko zenioke Euskal Herriko irakurleari Galeuscan azaldutako lanaren funtsa?

Lehenik eta behin iruditeriatzat zer ulertzen dugun galdetuz, eztabaida pizten saiatu naiz. Iruditeria munduan existitzen diren kulturek duten irudien multzoa izan daiteke, edo bestela, giza irudimenaren fruitua, ahozko literatura eta herri-mitologian duelarik iturria. Bi kontzeptuak ez dira berdinak baina bat egiten dute neurri handi batean. Horren ostean Galiziako herri-literaturaren inguruko gogoeta egin dut, zer genero mota dauden ahozkoan eta zer harreman duten idatzizkoekin. Adibide gisa erabili dut mitologia galiziarretik hartutako Mouraren irudia. Moura jainkosa bat da, nahiz eta hemen, Galizian, ez den hori onartu, izpiritutzat hartua baita, maitagarri moduko bat. Mouraren ezaugarriak aztertzen baditugu, ingurune atlantiko eta mediterraneoko beste jainkosa askorekin bat egiten duela ikusiko dugu, baita Marirekin ere. Ni mitoa genero narratibo gisa aurkezten saiatu naiz, sarritan ezkutuan baitago, jendeak legendarekin nahasteko joera du, baina mitoa askoz zaharragoa da, eta gauza garrantzitsuagoez arduratzen da, gauzen jatorria kasu.

Zein neurritan aurki liteke azaldu duzuna literatura galegoan modu propio eta bereizi batean?

Galiziako kasuak baditu ezaugarri propioak, baina hala ere, kontuan hartu behar da Europako kulturek gauza asko dituztela komunean. Ni ziur nago mitologia honen jatorria nekazal herri batean dagoela, Europako lehen nekazal komunitate indoeuropeoetan. Iberiar Penintsulako biztanleak ez gara jatorriz indoeuropearrak, hauek oso multzo txikietan iritsi baitziren hona. Talde hauek beren ideiak eta kulturak ezarriko zituzten ziur aski, baina gorde dugu aurrekoagoetatik beste zerbait ere. Alde horretatik, Europa osoan datoz bat neurri handi batean izaki mitikoak, Europako mendebaldean batik bat. Euskaldunek hobeto gorde zuten kultura hori, ez zirelako horren asimilatuak eta akulturatuak izan, baina, baita galegoek eta irlandarrek ere, geografikoki muturretan egoteagatik. Gure kulturek asko dute komunean, baina berezitasunak eta ezberdintasunak ere badituzte. Kultura galiziarrak bat egiten du ia ehuneko ehunean Portugalgo iparraldekoarekin, asturiarrarekin...

Ahozko literaturaren generoei dagokienez, zer berezitasun ditu literatura galiziarrak?

Ahozko genero narratiboak funtsean berberak dira leku guztietan: mitoa, legenda eta ipuina. Ipuinak funtsean berdinak dira leku askotan. Legenda ere kultura ezberdinen artean antzekoa izan ohi da, baina lokalizatuagoa eta ezberdintasun askorekin. Mitoarena eztabaidagarriagoa da. Adibide bat jartzearren, Lituaniako mitoak eta Galiziakoak oso ezberdinak dira, baina Euskal Herrikoek eta Galiziakoek badituzte antzekotasunak, gertutasunagatik. Kasu bakoitzean pertsonaia batzuei edo besteei eman zaie indar gehiago, mitologiaren ardatz bilakatzeraino. Gauzak nola kontatzen diren aztertzean ere agertzen dira berezitasunak. Herri batzuek umorea gehiago erabiltzen dute beste batzuek baino. Sarritan esaten da galegoak beti ari garela hildakoez hitz egiten, baina ez gara batere ilunak. Galegook ere umorea asko lantzen dugu.

Nolakoa da ahozko literaturako generoen eta idatzizkoen arteko zubia?

Orain ari naiz horixe aztertzen. Nire ustez ahozko literaturako generoen eta idatzizkoen arteko harremana oso argia da. Nik hiru legenda mota bereizten ditut: arkeolegenda antzinakoa izan arren gaurkoa balitz bezala kontatzen den istorioa da, neolegendan gazteluak, jaun feudalak eta enparauak dira protagonista, eta legenda urbanoan itxuraz ez da ezer irreala edo fantastikoa gertatzen, baina gertaera ezinezkoak dira. Legenda urbanoak terrorezko literatura idatziarekin izan dezake harremana, legenda urbano ezagun asko Poeren narrazioekin pareka litezke. Arkeolegendak, jatorrizko legendak, literatura fantastikoarekin izan dezake harremana, ezbaian jartzen da kontatzen dena fantastikoa den ala azalpen arrazionalik ote duen. Literatura fantastiko tradizional ezagunenaren adibide Hoffman edo Alfonso Sastre lirateke, esaterako. Tolkien, Cunqueiro edo Borges idazleeen lanek mitoarekin duten lotura oso argia iruditzen zait, baina momentuz ez da sakonean ikertu.

Iratxe Retolazak idatzitako euskal iruditeriaren iturrei buruzko lanaren amaieran zera dio: «Ahozko literaturak iruditeria sortzeko ahalmena gordetzen duelakoan nago (bertsolaritzak, kantugintzak, antzerkiak...), baina literatura idatziak?». Gogoeta horren haritik zerbait gehitu zenezake?

Nire ustez literatura tradizionala hil egingo da. Hau da neolegenda eta arkeolegenda, hil egingo dira. Literatura idatzi gisa geldituko dira, liburuetan jasoko ditugu, baina ez dugu jarraituko ahoz transmititzen, kultura tradizionala ere hilda dagoelako. Antzinako erregimeneko sistemari adar bakan batzuk besterik ez zaizkio gelditzen, oso baserri gutxi gelditzen dira, eta oso jende gutxi bizi da haietan. Horrek ez du esan nahi ahozko literatura desagertuko denik, baina beste zerbait bihurtu eta itxuraldatu dela iruditzen zait. Ez dira ipuin luzeak kontatzen, baina bai txisteak, hauek ere ahozko literaturako ipuinak baitira azken batean. Ez dira Mariri buruzko gauzak kontatzen, baina bai OHEei buruzkoak. Nire ustez modernidadeko mitoak dira egungoak, ezberdinak, baina jendeak kontuak kontatzen jarraitzen du, humanoak garen heinean.

Oier GUILLAN