Ana Eizagirre (Usurbil, 1962) EHUko Filosofia eta Hezkuntza Zientzien Fakultateko irakaslea da. Orain arte, batez ere euskarazko alfabetatzearen historian egin ditu ikerketa-lanak, eta, alde horretatik, plazaratu berri duena, «Euskaldun zintzoaren etxerako eskuliburua» izenburukoa, ez da salbuespena. Izan ere, XX. mende hasieran euskaldun xeheen alfabetatzearekin zerikusi zuzena du, nahiz eta ikerketa-gaia bera, egutegi takoak, zeharo ezohikoa izan.

Hainbat egutegi aztertu ditu Eizagirrek, esaterako, «Eusquerasco pronostikua» (1862), «Euscaldun necazarien adisquidea» (1866) edota «Egunaria» (1887-88). Baina bere arreta gehien erakarri zuena eta azkenean bere ikerketa-gai nagusi bihurtu dena «Euzkel-Egutegiya» izan da. Zergatik? «Berehala konturatu nintzelako -erantzun du egileak berak- hura ez zela egutegi normala, egunaren inguruko datuak bakarrik eskaintzen zituena; hark euskaltzaletasunean eta tradizioan oinarritutako eduki multzo entziklopedikoa eskaintzen zuen, eta familia askotan bene-benetako eskuliburu baten funtzioa bete zuelakoan nago». Horregatik eman dio liburuari eman dion izenburua: «Euskaldun zintzoaren etxerako eskuliburua».

«Euzkel-Egutegiya» (1909-1934) Euskal-Esnalea elkarteak sortu zuen. Kultur gizon euskaltzaleak biltzen ziren bertan; hori ikusteko lehen zuzendaritza batzordea osatu zutenen zerrendari gainbegiratu bat bota baino ez da egin behar: Arturo Kanpion, Julio Urkixo, Toribio Altzaga, Karmelo Etxegarai...

Euskal Esnalearen eta ondoren egutegia argitaratu zuten Eusebio Lopez eta Isaka Lopez Mendizabal editore euskaltzaleen helburua herritar xeheen artean euskarazko irakurketa sustatzea zen, eta testu erraz eta entretenigarrien alde egin zuten apustua. Horregatik, egutegian, eguneko datuak ez ezik, ateraldi xelebreak, bertsoak, asmakizunak eta beste sartu zituzten.

«Testu horietatik guztietatik asko herritarraren heziketa moral-erlijiosoa bermatzera bideratuta daude, garai hartan espainolez argitaratzen zituzten egutegietan bezalaxe, baina batez ere nabarmendu behar da `Euzkel-Egutegiya'ren izaera euskaltzalea -ohartarazi du Eizagirrek-. Euskara zaintzeko eta euskaraz irakurtzeko eta idazteko mezuak behin eta berriro zabaltzen ditu. Euskaltzaletasuna ez da euskararen aldeko testu esplizituetan bakarrik islatzen, testu mota guztietan baizik».

Euskaraz irakurtzeko bidea

«Euzkel-Egutegiya»k oso harrera ona izan zuen. Sortu eta pare bat urtera, 2.000 ale baino gehiago saltzen zituen, gehienbat Gipuzkoan. Baina arrakastaren zantzu begi-bistakoena iraupena izan zen. Anaia txikia bat ere izan zuen: «Euzkel-Egutegi Txikiya». Sakelean eramateko modukoa zen eta hor, eduki aldetik, ateraldi xelebreak, bertsoak eta kantuak nagusitzen zitzaizkien aholku serioenei.

«Euzkel-Egunkariya»k egunez egun euskaraz irakurtzeko eredu bat finkatu zuen eta bidea ireki zien ondoren sortutako «Argia» edo «Arantzazu» takoei.

Irakurleria bat ere finkatu zuen, jakina. «Sortu eta pare bat urtera 2.000 ale baino gehiago saltzen zituela esan dut, baina, liburu eta aldizkariekin ez bezala, egutegiekin normalean ezin da erosle bakoitza irakurle bakarrarekin identifikatu. Egutegiaren irakurle-zirkulua familia osoa da. Are gehiago, horrela izan zedin, mezuak sarri zabaltzen zituzten: `Har ezazu orrialdetxo bat eta familia osoari irakurri' edota `Saia zaitez etxeko guztiek irakur dezaten'».

Emakumeen rol alfabetatzailea

Eginkizun alfabetatzaile horretan emakumeek eginiko lana nabarmendu du ikertzaileak: «Takoak sukaldean daude, eta hor etxekoandrea da nagusi. Izan ere, aipatutako mezuak batez ere etxekoandreari luzatzen zaizkio: `Etxekoandre, irakur iezaiezu zure seme-alabei'». Gainera, Gipuzkoan, emakumeek, besteren aldean, irakurtzeko gaitasun handia omen zuten.

Garai hartan egon zen alfabetatze prozesu handi bat, gaztelaniaz gehienbat, baina baita euskaraz ere. Aldi berean, euskal kulturan ahozko kultura kultura idatziarekin lotzen hasi zen, ez eskolatuen artean soilik, baita eskola handirik ez zutenen artean ere. Gipuzkoan, herritar xeheak, nonbait bertsopaperak irakurtzera ohituta, «Euzkel-Egutegiya»n aurkitu zuen bere irakurzaletasunari bide emateko modua. «Alde horretatik -esan du Eizagirrek-, egutegia ahozko kulturaren eta kultura idatziaren arteko zubi izan zen. Izan ere, egutegia, doktrinarekin batera, gehien irakurri zen euskarazko idatzia izan zen». Aranak, Azkuek, Mujikak... garai hartako idazle gehienek daukate testuren bat egutegian, normalean liburu eta aldizkarietatik ateratakoak. «Alabaina, egutegia liburu eta aldizkariak sartzen ez ziren etxeetara ere sartu zen», nabarmendu du Eizagirrek.