Euskal Herria bere historia guztian zehar herri ukatua, ahaztua eta zapaldua izan dela denok dakigu. Ez da hain agerikoa, ordea, historia luze eta zakar horrek ze eragin izan duen herri euskaldunaren psikologian, hala nola herri euskaldunaren biziraute estrategia politiko desberdinetan. XX. mendeko euskalduna, oro har, noble, umil eta otzan gisara deskribatua izan da. «Euskaldun fededun» prototipoa hartu da haren propietateekin batera, euskaldunaren identitate esentzialista faltsu bat eraikitzeko: euskalduna otzana da, «ona» da, eskuzabala, umila. Baina Larramendik zioen bezala, esentziek arbolak deskribatzeko balio dute, ez pertsonak. Dena den, Mirandek bere garaian oso gogor kritikatu zituen egon bazeuden propietate horiek, herri euskaldunaren desagerpenera eramango zuten dekadentziaren balioak zirela argudiatuz: are gehiago, euskaldunak irabazi nahi bazuen, txintxoa baino efikaza eta gogorra izan behar zela arerioarekin, esaten zuen Mirandek. Hori albo batera utziz, esan daiteke ustez herri oso batek zituen propietate horiek (guztiz egia ez dena), abertzaletasunaren historia modernoan ETAk apurtu zituela, erresistitzen zen herri bat izatetik etsaiari hortzak erakutsi eta haren proiektua orain kinka larrian jartzerainoko bideari ekin zionean.

Bada, «euskaldun fededun» identitate esentzialista hori askok predikatu izan dute, beste balio batzuk besarkatzen zituzten euskaldunak (iraultzaileak, indarkeria bitarteko gisa zerabiltenak) identitate horretatik kanpo uzteko (hau da, «esos no son vascos, son alimañas»). Esaterako, Juan Jose Ibarretxe lehendakari ohiak esaten zuen bezala: «el nacionalismo democrático es algo de mucha historia y desde aquella época, casi 113 años, jamás ha empuñado un arma o recurrido a la violencia para defender sus ideas». Euskaldun jatorra historia eta balio horietan sartzen dena da. Suposatzen dugu, hortaz, Eusko Jaurlaritzak sortutako euzko gudarostekoak ez direla Ibarretxeren eskema horretan sartuko. Izan ere, Kandido Saseta komandante eta enparauak ezkerreko mugimendu abertzaleek errebindikatu dituzte, nazionalismo esentzialista kontserbadore horrek baino gehiago.

Aurrekoak ukatzen duen identitate horren barnean, ordea, diskurtso esentzialista bat garatu da. Berriz ere, errealitateak galdatu duen zerbait izan dela esan daiteke. Hau da, euskalduna boterearen kontrakoa dela, txikiaren aldekoa, politikarien aurkakoa, handiaren kontrakoa, eta abar, gure historiak erantsi dizkigun balioak dira hauek, ez ordea guk esentzialki dauzkagunak. Mark Legassek 1985ean «KAS ala hil!» artikuluan (Txalapartak berrargitaratuko duena laster beste idatzi batzuekin batera) oso ondo adierazten du euskaldunak boterearen kontrako akrata nola bihurtu diren urteen poderioz: «Estatuko aparailuen aurkako mendez mendeko borroka horretan sortuko da makurrezin eta zapalezin den euskal anarkismoa. Erakunde estatalak oro isekatu, iruzurtu eta kontraerasotu egitearen indarrez, euskalduna benetako akrata, hots, agintarientzat, boterearentzat, inolako errespetu gabeko `arke', `kratos' bihurtuko da». Ez bedi gaizki ulertu, Legasserengan ez dago esentzialismorik: esentzialismoa Legassek esandakoak esentzializatzea eta proiektu politiko zilegi bakartzat kontsideratzea litzateke, hau da; euskaldunak berez eta testuinguru guztietan edozein botere formaren kontrakoak garela (eta izan behar garela) ondorioztatzea.

Zein da arazoa? Arazoa da kontraboterearen diskurtsoa botere forma ororen kontrako diskurtso eta ekinarekin batera egon dela nahastuta azken 50 urteetan. Iñaki Sotok ongi azaldu du hau duela gutxi orrialde hauetan, esan duenean, ezarritako boterearen kontrako postura berbera dutela kontrabotereak eta antibotereak. Hala ere, ongi azpimarratu du kontrabotereak boterean ikuspegi instrumentala duela, ez esentzialista edo absolutua, baizik eta bere helburu estrategikoei erlatiboa. Izan ere, politikaren bi kontzepzio daude; batetik, boterea hartu eta mantendu/erreproduzitu nahi dutenena, boterea bere baitan helburu gisa dutenak (PNV, adibidez); eta bestetik, boterea helburu duena botere hori estatuari eta instituzioei kendu eta herritarrengana eramateko, hala nola botere horri alternatiba integral bat planteatzeko (Bildu eta Amaiur). Azken hau litzateke kontraboterearen logika.

Ez dugu Lenin literalki ulertuko hemen, baina merezi du botere dualari buruz egin zituen hausnarketak ekartzea. 1917ko otsaileko iraultzan, Soviet-en eta gobernu probisional errusiarraren arteko borroka bere krudeltasun osoan zegoen, boterearen legitimitatea zeinek lortuko. Horrela irakurtzen diogu: «La más notable característica de nuestra revolución es un poder dual. (...) ¿Qué es este poder dual? Junto al Gobierno Provisional -el gobierno de la burguesía-, otro gobierno se ha erigido, hasta ahora débil e incipiente, pero indudablemente un gobierno que realmente existe y está creciendo -los Soviets de Diputados de Obreros y Soldados. (...) ¿Cuál es la naturaleza política de este gobierno? (...) [es] un poder directamente basado en la toma revolucionaria, en la directa iniciativa del pueblo desde abajo, y no en una ley promulgada por un poder estatal centralizado. Es una clase de poder totalmente diferente de la que existe generalmente en las repúblicas democrático-burguesas parlamentarias...». Botere mota honetan, «la fuente de poder no es una ley previamente discutida y promulgada por el parlamento, sino la iniciativa directa del pueblo desde abajo, en sus áreas locales -`toma' directa, para usar la expresión actual» (Pravda 28. zenb. 1917). Herriak, hortaz, Estatuari eta bere aparatuei boterea kendu eta boterea bera hartu egiten du, laburbilduz (baina ez boterearen logika bera erreproduzitzeko). Hau da, boterea auzo batzarrek, herriek, udalek (udalen nazio erakundea osatuz, Udalbiltza), eta abarrek hartu behar dute.

Problema da, ordea, kontraboterea egiteko, boterea behar dela. Eta boterea hartzeko, lehenik eta behin, prezio batzuk pagatzeko prest egon behar da. Boterea hartzearekin ez dut esan nahi instituzioetan parte hartzea bakarrik (baina hori ere bai): are gehiago, Europaren barruan Estatua lortzea. Zentzu horretan barruan nolabait txertatua dugun antiboterearen diskurtso esentzialista (askatasuna estatu gabe eta goitik behera sozialista, edo ezer ez) independentziara bidean galga bat da. Baina subjektu independentistak bilatzen duena kontraboterea bada, ez boterearen kontrako diskurtso absolutu batean geratzea, hortik abiatu beharko du. Hori dela eta, kontuan hartu behar du joko arauak jarrita daudela. Eta argi dagoenez, araurik gabe, ez dago jolasik. Nork jartzen ditu arauak? Europak. Nola sortu estaturik gabeko nazio aske bat askatasun formal eta materiala Estatu batek eta Europak (bere baldintzekin) ematen baldin badute? Zalantzarik ez, nik, jende askok bezala, suposatzen dut, estatu gabeko mundu batekin amesten dugula; armadarik gabekoa, fronterarik gabekoa, eta abar. Baina ametsak eta errealitatea bereizten jakin egin behar da. Horrek ez du esan nahi ametsak bide bazterrean utzi behar direnik: ametsak errealitatea aldatzeko erregai izan behar dira. Baina testuinguru soziopolitikoa zein den argi izan behar da.

Horregatik, Arnaldo Otegik esan zuen bezala, «la izquierda abertzale no nació para resistir, ni tan siquiera para responder: nacimos para ganar, y vamos a ganar». Eta irabazteak, zentzu horretan, esan nahi du botere objektiboa eskuratzea, bere bertute eta gabezia guztiekin. Alegia, Benito Lertxundik «Deia»ko elkarrizketa batean duela gutxi esan duen bezala, «quiero un País Vasco, una Euskal Herria, como todos los demás países del mundo». Hau da, euskal Estatu bat Europaren barruan, edo Imanol Galparsorok esan bezala, Estatu europar bat Euskal Herrian, horrek adierazten duen guztiarekin.