Goizeko ordu txikiak pasatu badira ere, gutxi dira Bilboko Areatza pasealekuan, zirimiripean, ikus daitezkeen pertsonak. Erabat aldatu da Bilbo azken 25 urteotan, «Obabakoak» liburua argitaratua izan zenetik, edo lehenagotik, idazten hasia zen Bernardo Atxaga gaztea bertan bizi zelarik. Ez dago jada Echevarria fabrikan edota Euskalduna ontziolan lan egiten duenik.

Zortziak dira eta, bat-batean, ozen entzuten dira liburuaren aurreneko hitzak Atxagak berak irakurrita: hasia da Bilbo Zaharra euskaltegiak antolatutako Klasikoen 6. Irakurketa Jarraitua, aurten «Obabakoak» omentzen duena. Aukera hori baliatu dugu Atxagak euskararen aldeko aitzindarien istorio ederrak konta diezazkigun.

Lehen eguneko prentsaurrekoan, duela 30 urte idazleok, artistok, zuen lana garatzerakoan euskaldun berriek -Gabriel Aresti olatu kultural haren zuzendaria eta ikurra zela- sortutako zorua izan zenutela esan zenuen. Hura entzutean, «Euskara jendea» dokumental sortaren egileek euskaraz aritzeko nahiz ikasteko motibazio garrantzitsu bat hizkuntzaren eta haren biziraupenaren historia ondo ezagutzea dela diotela oroitu nintzen.

Nik uste dut 1970. urtea, agian, euskal kulturaren historian urterik erabakiorrena izan dela. Batez ere, orduan, bi fenomeno batera etorri zirelako: bata, tresnaren, hizkuntzaren egokiera, euskara batua esaten diogun hori; baita horrekin batera etorriak ziren teoria berri batzuk, euskararen inguruan, lehendik ere, esate baterako, Txillardegik teorizatutakoak eta, agian, beste maila batean, unibertsitate mailan, beste batzuek ere: Gabriel Arestik, Xabier Kintanak eta Villasantek berak. Hor beste teoria bat zegoen hizkuntzaren inguruan; euskara batua esatean beti ematen du nolabaiteko operazio teknikoa dela, edo izan zela, eta ez zen operazio teknikoa bakarrik izan. Azkar esango dizut: hor atzean zegoen ideia da euskarak, hizkuntzak, ez duela izan behar orain bezala horrelako sinbolo bat; badakizu, urrea Fort Knoxen bezala, han gordeta, hura gure altxorra da eta. Ez du izan behar horrelako kontzeptu erromantikoa, baizik eta eskolarako, idazteko edota lanerako tresna; eta hori aldaketa izugarria izan da; zeren hor behar baitzen ez bakarrik teoria bat, behar zuen baita ere, esango genuke, hipotesi hori egiteko indarra, kemena, oso. Garai hartan, hipotesi hori egitea izugarrizko ahalegina zen; ez zuen ematen, ez zirudien hori gerta zitekeenik; ematen zuen benetan izango zela hipotesi mortu bat. Denborak erakutsi du hipotesi horretatik abiatu eta garatu dela -eta benetan izen hori merezita gainera- euskal kultura, euskaraz egiten den kultura. Hori izan zen aurreneko fenomenoa. Bigarrengoa izan zen hor atzean egon zela gizarte baten sektore zabala, euskaldun berriena edo euskaldun berrituena: hau da, ni ez naiz euskaldun berria, berritua baizik; hona etorri nintzenean, hasi nintzen joaten Xabier Kintanaren klaseetara -mintegi batzuk, gau-eskola batzuk, eta abar- eta esan zuenean `dugu' ez nekien zer zen; esan zuenean `ekarri dugu', ez nekien zer zen; nik beti esana neukan `ekarri deu'... Pentsa non geunden, eta geu gentozen diktadurak ezarritako halako isil eta mutu eta hutsune izugarri batetik, baina, orduan, euskaldun berriek eta euskaldun berrituek eman zioten, zuk esan duzun bezala, oinarria, zorua, euskal kulturari. Ez dakit behin esan den, euskaldun berrien kopuruak ekarri zuen euskal kulturara sekulako jendetza, ekarri zuen kultura modernoa, ekarri zuen beste jende mota bat: hiriko jendea. Pentsa ezazu idatzi egiten hasi nintzenean nire kezka izugarria zen, esate baterako, maila bateko gogoetak nola egin, noren ahotan jarri: ez zegoen ia gizarterik kulturarako. 1975ean, 1976an, alde horretan, Herri Irratian nobelak egiten genituen euskaraz; hirurogei atal egin genituen euskaraz eta, orduan, arazoa zein zen? Arazoa zen oso jende gutxi geundela esateko, irakurtzeko eta, batez ere, 50 urtetik gorako pertsonaia bat bagenuela eta ez genekien nondik atera horrelako ahots bat, euskaraz irakur zezakeena eta, orduan, gogoratzen naiz Basauri-Galdakao zonaldeko abade bat ekartzen genuela zaharren ahotsak egiteko.

Artean, euskara irakasteko eta ikasteko oso baliabide urriak zirela-eta, besteak beste, bertan ibili zinen zeu ere, «Bi letter...» bezalako materialak sortzen.

Gauza bi izan naiz Euskal Herrian: bata, idazlea; eta, beste aldetik, izan naiz -esango nuke Gramsciren zentzuan- intelektual organiko bat, ez talde batena, ez partidu batena, baizik eta euskal kultura esaten zitzaion horren intelektual organikoa. Horregatik pasatu dut nire bizitza herriz herri, hitzaldiak ematen, aldizkariak sortzen, itzulpenak egiten. Nire sarrera euskal kultura delako honetan izan zen «Robinson Crusoe» liburuaren itzulpen bat egitea gazteleratik, Anton Soroa nire ikaskide batekin (ez zen nobela osoa, liburu urritua zen). Kulturari begira egia da ez zela gauza handia, baina egin genuen Ekonomiaren laugarren urtean, hau da, 20 urte genituela. Ni izan naizela euskal kulturaren langile inork ezin du ukatu; ez da euskararen barrena nik adina hitzaldi eman duenik. Idazle bizitza nire etxeko bizitza da, hori eta nire arazoak, nire kontuak. Baina kanpora begira egin dudana eta Euskal Herrian zehar egin dudan lana, hor daukat. Uste dut oso lerro onean kokatu nintzela. Ez nintzen bakarra, bazegoen belaunaldi oso bat. Guk hartu genuen euskalgintza gure bizitzaren zati handi bat bezala. Esan nahi dizut beste meritu bat edukiko dut, baina nik uste dut onartu beharra dagoela Ekonomia ikasle bik, Anton Soroak eta biok, ez genuen ia hiztegirik ere; lehen esan dudan bezala, ez genekien `ekarri deu' `ekarri dugu' zela... hori ez da meritu intelektuala, hori da pentsaera baten, zaletasun eta maitasun baten ordaina bezala. Guk beti sinistu izan dugu euskal kultura esaten zaion horren bultzatzaile bezalakoak ginela. Hori badut nik, harrotasun hori. Dena dela, ni bezalako beste batzuk izan dira: Koldo Izagirre nire lerrokoa da edo, hobe esanda, biok gara lerro berekoak alde horretatik. Gero gehiago egon dira, adibidez, orain «Obabakoak» irakurtzen ari direnak: Kepa Altonagak eta beste askok ere euskararen aldeko lan itzela egin dute. Gu hori gara, gure bizitza hori ere izan da.

«Argia»-ko zuzendari Xabier Letonak esan zidan atzo, duela hogeita hamar urte euskaraz «Argia» eta «Jakin» izan ezik ez zegoela beste ezer, EITB sortzen ari zela. Alde horretatik, beraz, aldaketa asko, garrantzitsuak eta positiboak, izan dira eta, egun, prentsarako garai latzak badira ere, etorkizunari baikortasunez begiratu beharra dago.

Nik uste dut, benetan, pintoreak egiten duen mugimendu hori -pintatu, pauso bat eman atzera, begiratu zer dagoen koadroan- guk hori egiten baldin badugu, orain hirurogei urte inguruan gabiltzanok, zalantzarik ez dago: gertatu dena izan da hipotesirik onena bete egin dela. Esango nuke urte haietan euskal kulturaren inguruak grisak zirela, tristeak zirela, gauza orok zeukan sotana kutsua, jende gutxi zegoen hitzaldietan; jende gutxi zegoen beste hainbat ekimenetan... Sei edo zazpi pertsona. Ikustekoa zen hura, benetan... Teatroa egiten hasi ginenean -hamabost urte nituela hasi nintzen ni teatroa egiten- eta hura ere galarazi ziguten, teatro erabat inozo, ume teatroa zelarik, oso tristea zen. Gaur egun, berriz, eta Bilbori eskerrak eman behar zaizkio, euskal kulturak ez du tristeziarik; arazoak ditu, kezkak ditu, nahi duzuna, baina dinamika bat dago, badago indar bat. Pentsa liteke hasiera eginda, bertan egonda, ez dagoela beste ezer egiteko beharrik, dena dagoela kunplituta... Hori ezinezkoa da. Har dezagun pintorearen mugimendu hori eta esan dezagun, `bueno, ondo joan da'. Ondo, hobeto joan dadin nik oraintxe esan dudana ez da nahikoa, oso kritika zorrotza egin behar da. Euskal Herrian, euskal kulturaren arloan, esango genuke, gehien kosta zaiona izan da kritika egitea: hemen kritika egiten baldin baduzu auskalo zer entzun beharko duzun... Nik gauza asko ikusten ditut. Sortu beharra dago horrelako mugimendu kritiko bat. Euskararen erabilera dela-eta, adibidez, nik gauza asko ikusten ditut: testu liburuak, esate baterako, ikusten ditut eta, nola liteke batzuk oso ondo eta beste batzuk oso gaizki egotea. Gaizki daudenak zergatik dauden hain gaizki jakin beharko genuke; baten batek esan beharko luke 'hau gaizki dago'. Etorriko da ere, etorriko da mugimendu hori. Bat nator, beraz, Xabier Letonarekin esaten duen horretan.