Bospasei egun behar dira, horretara jarrita, Ramon Saizarbitoriaren azken nobela, «Martutene» (Erein), irakurtzeko eta esperientzia hain da bortitza, hain gora eramaten du irakurlea tarteka, non zorabio puntu batekin hartu behar duela gero lurra. Beharbada jarrerarik onena ez bada ere, mirespen itsu samar horrekin joan gintzaizkion Groseko bere etxera elkarrizketa egitera, baina zer den bada konplexua idazle hau, ez geniola harrotasun keinu bakar bat ere atera. Hamar urte eman ditu eleberria idazten eta azken biak jai eta aste egin du lan. «Goizean goiz jaiki eta seiak aldean esertzen nintzen mahaian», dio eta bere izaera obsesiboari egozten dio ahalegin titaniko horren errua, zeren eta ez baitu dirurik espero eta famari izua baitio. Bere bizitzako lanik handiena burutu du eta amesgaizto luze batetik esnatu den umea bezala mintzo da, lehenbailehen ahaztu egin nahi duela errepikatuz. Egia da, baina ez egia osoa: aurreko bere lanetan ez bezala, lotsak galduta ibili dela dio eta bere pertsonaiei gogoa zuten guztia esaten utzi diela aitortzen du. Bere etxea seigarren solairuan dago eta egongelatik itsasoaren zati handi bat eta Igeldoraino bistak ikus daitezke. Ezin zaio etxe bati dena eskatu: uda beteenean zegoela eguzkia itsasoan sartzen ikusten zuen lehen eta Kursaal berriak galarazten dio orain. Liburuek estaltzen dituzte mahaiak eta Zumeta, Goenaga eta Chillida aita-semearen lanak daude hormetatik zintzilik. Idazlea deseroso dago. Lehenbailehen bukatu nahi du elkarrizketa, inguruko taberna batean ardo bana eskatu eta grabagailurik gabe lasai hitz egiten hasteko.

Nobelak baditu gai gehiago ere, baina ardatza bikote harremanen konplexutasuna dela esango nuke. Aurreko lanetan erabili duzun gaia izanik ere, «Martutene»-n xehetasun ikusgarriak egitera iritsi zara.

Neure bizitzan gehien axola zaidan gaia da, eta bidenabar literaturako gai nagusietakoa izan da beti. Nire kezka bakarra da gai honekiko dudan arreta ez ote datorren garai batean bizi izandako defizit batetik. Batzuetan pentsatzen dut gaurko gazteek arazo gutxiago dituztela edo arazoak mahai gainean jartzeko gaitasun handiagoa dutela. Beñat Sarasolak badu bere liburu batean poema bat, nolabait esateko niri dedikatua, non emakumeei gerturatu nahirik eta inoiz asmatu gabe dabilen pertsonaia baten karikatura egiten duen. Poema hori irakurri nuenean bururatu zitzaidan beharbada gazteei bat ere axola ez zaizkien kontuez ari ote nintzen idazten, baina beste askotan iruditzen zait gauzak ez ote diren horrenbeste aldatu; izan ere, gai hauek eternoak dira.

Bi narratzaile erabili dituzu eta horietako bat emakumea da, Julia. Horrek esan nahi du nobelaren erdia gutxienez emakume baten begietatik edo ahotik kontatuta dagoela. Narratzaile emakumearen baitan, eta zabalago esateko, emakumeen munduan, aise sartu zaren irudipena ematen du.

Berandu samar bada ere, emakumeak ulertzen hasi naizela esango nuke. Uste dut emakumeek omen duten misterioaren estalki hori urratzeak ez diela kalterik egiten eta interesgarriagoak bihurtzen dituela. Orain modan jarri da emakumeen inguruko diskurtso bat, gizonok baino argiagoak, afektiboki aberatsagoak direla errepikatzen duena eta nazka pixka bat ematen dit nik gauza hauek esan beharrak, baina sinetsita esaten ditut.

Nobelaren azken zatian, Julia trenean doa eta Martin bere bikoteak idatzitako liburu bat irakurtzen ari den neska gazte baten ondoan esertzen da. Ea liburua gustatzen al zaion galdetzen dio eta baietz erantzuten dio, idazleak emakumeak ulertzen dituelako.

Horrelako zerbait gertatzen zaio Max Frisch-i ere, bere amak errepikatzen dionean, ez dakiela zergatik idazten duen horrenbeste emakumeei buruz, ulertzen ez dituenean. Baina Frisch ez da tontoa eta gai horretaz hainbeste arduratzen bada, zerbait ulertuko duelako izango da. Nobela honetan, aurrekoetan ez bezala, emakumeen arteko harremanez ari nintzela oso eroso sentitzen nintzela ohartzen nintzen. Juliaren eta Lynnen arteko konplizitate eszenak, esate baterako, oso erraz lortzen nituen eta gidoiak eszena lesbikoren bat idazteko eskatu izan balit, arazorik gabe aterako zitzaidala uste dut. Ondoen emakumeen arteko harremanak deskribatzen pasatu dudala esango nuke. Ez dakit horrela esanda nola geratuko den, baina harro nago Euskal Herriko emakumeek ematen duten irudiarekin. Estereotipoaz ari naiz, noski. Gaztetako gure mito erotikoak frantziarrak ziren, Anouk Aimée bat, esate baterako. Orain paradigma horiek txotxoloak iruditzen zaizkit. Ezagutzen ditudan emakumeek hortik gutxiago dute, baina egiazkoagoak dira eta interesgarriagoak. Lehen euskal gizonaz bakarrik hitz egiten zen, egiatia, zintzoa eta langilea zela nabarmentzeko. Uste dut gaur emakumeek paper interesgarriagoa jokatzen dutela gure artean. Juliak uste dut ondo erantzuten diola aipatzen dudan euskal emakumearen paradigma berri horri. Egiatiak dira, benetakoak, egiten duten horretan sinesten dute. Uste dut Juliak osagarri horiek badituela. Emakumearen munduan sartzea ez zait bereziki zaila egin. Horretarako emakumeei arreta jartzea aski da eta irudipena dut horretan pasatu dudala bizitza osoa. Nobela honetan amaren figurarekin izan ditut arazoak, petral samarrak, gogorrak eta ezkorrak atera zaizkit, eta bitxia da hori, nik ama goxoa izan nuelako, goxoegia beharbada. Orain hain modan dagoen irakurketa psikoanalitikoak, egilearen eta obraren arteko loturak aztertzen dituenak, argitu beharko dit zergatik atera zaizkidan horrela.

Max Frisch aipatu duzu eta galdera ezinbestekoa da: esan al daiteke nobela hau berari eskainitako gorazarrea dela? Noiztik zenuen omenaldi hori egiteko gogoa?

Hasiera batean Iñaki Abaituaren eta Lynn-en arteko harremanaren historia kontatzeko asmoa nuen, Max Frisch-ek «Montauk» eleberrian izen bereko neska amerikarrarekin izan zuen harremanaz esaten dituenak aitzakiatzat hartuta, idazle suitzarraren lan hori izugarri gustukoa baitut. Nik ere, Frisch-ek nobela horretan bezalaxe, maitatzeko azken aukera bat dakarkion idazle edadetu baten eta neska gazte baten arteko istorioa kontatu nahi nuen. Neskak hainbat gauza erakusten dizkio. Idazlea maitatua sentitzen da eta ohartzen da, zahartzen ari delarik, zorioneko dela horrelako maitasun bat bizi ahal duelako. Nobela horretan oso modu sinplean baina ederrean erabiltzen du Frisch-ek material autobiografikoa. Haren gorazarre modura, Abaituaren eta Lynnen artekoa kontatzen hasi nintzen eta ohartu nintzen beste mila gauza ere banituela kontatzeko. Zalantzan ibili nintzen luzaz: nobela arin eta erraz bat egin edo neure barruko zaborrak iraultzen hasi; eta bigarren bidetik joko nuela erabaki nuen, pentsatuz-eta euskal irakurleak barkatuko zidala. Nobelak dituen une gailen guztiak elkarrengandik gertu jarri izan banitu, salgarriagoa izango zen seguru asko, baina barruan gordeta nituenak esan gabe geratuko nintzen.

Aurreko lanetan ere erabili izan dituzu kanpoko pertsonaiak Euskal Herriaz hitz egiteko. «Gorde nazazu»-n bazenuen neska madrildar bat, behin eta berriz «¿Pero qué os pasa a los vascos?», galdetzen zuena. Oraingoan Lynn sartu duzu, neska amerikar bat eta sekulako jokoa eman dizu, nobela osoa bete baitizu.

Berak ez du gauza handirik esaten. Ulerkorra da batez ere, espainiar asko ez diren bezala. Honek ez du aurreiritzirik. Euskara ikasten ere ahalegintzen da, atzerritarrek askotan egiten duten moduan. Besteei ematen die bidea hitz egiteko, jakinik aurrean dagoena ez dagoela kontra, eta atzerritarra denez, ez duela erantzun txarrik emango.

Ez da intriga nobela bat, baina tentsio etengabe bati eusten diona bai, eta bitxia da, zure aurreko nobeletan ez bezala, zenbat ezusteko ematen dituzun azken aldera eta ezusteko horiek nola dauden kasualitatearen edo zoriaren gainean eraikiak. Frisch-en «Homo Faber» gogoratzen dute. Une batean nobela melodrama bilakatzeko arriskuan ere ikusten nuen.

Formalki nire betiko estiloarekiko leial izaten saiatu naiz, baina egia da 800 orrialdetan irakurleari eusteko baliatu naizela intrigaz. Eta bidenabar erakutsi nahi nuen intriga egitea ez dela zaila. Nik Prousten ere intriga asko ikusten dut, beste intriga klase bat bada ere. Ez dut uste nobela poliziakoa egitea ere, suspentseari iraunaraztea alegia, zaila denik. Nolabait abstrakzioa egiten duten margolariei tarteka figuratiboa egitea gustatzen zaien bezala ibili naiz. Vaudeville itxura emateko arriskuak ere hartu ditut, Martuteneko etxearen sarrera-irteerek ere bazuten-eta agertokitik zerbait.

Nobela honi buruz eman dituzun elkarrizketa bakanetan ETAren biktimekiko enpatia gutxiegi agertu izanaren damua aipatu izan duzu, edo aipatu izan dute nobelaren gai nagusietako bat balitz bezala, baina ez zait iruditu irakurrita, gai horrek leku askorik duenik.

Eskertzen dizut galdera egin izana gauzak bere lekuan jartzeko. Batzuetan komunikabideak berak elikatu du kontu hau eta beste batzuetan nik neuk ere bai, nobelaren gai nagusiez hitz egitea zail egiten zaidanez, alboetako gaiei heltzen diedalako, gai hauetaz diskurtso eginagoak baititut. Irakurleak liburua zabaldu orduko bi ondorio aterako ditu: bata, oso potoloa dela, irakurtezina ia-ia, eta bi, ez dela indarkeriari buruzko nobela bat inondik inora, nahiz eta gaia agertzen den, «Kandinsky»-n agertzen zen bezala, nahiz eta bi lerrotan izan. Izan ere, antinaturala egiten zait nobela bat Martutenen kokatu eta pertsonaiak mugitzen diren testuinguruaz ari naizelarik gaia ez ateratzea. Amerikar batekin hizketan hasi orduko atera ohi dugu gaia. Nik neuk lagunak ezagutu ditut kartzelan eta lagunak ezagutu ditut bizkartzainekin. Harritu egiten naiz askotan zein erraz ahazten ditugun gauzak. Oraindik ez da asko «Hamaika pauso»-ren irakurketa gaztelaniaz egin zuen talde batek deituta Ernest Lluch kultur etxera joan nintzela, kilometro batera bizi eta ez joatea gogorra egiten zaidalako. Joan eta hara non agertzen zaidan «El Pais»-eko zutabegile bat, Cesar Gutierrez, beti gai honekin dabilena eta Fernando Aranbururen tesien inguruan asko idatzi duena. Denetik aurpegiratu zidan. Anjel Otaegirekin enpatia asko nuela, baina gutxi Pardinesekin bota zidan, esate baterako. Gogoratu behar izan nion Pardines guardia zibil frankista bat zela, diktadura baten agentea. Nik «100 metro» edo «Hamaika pauso» idatzi nituenean biktimekiko enpatiarik ez nuela erakusten aurpegiratzen zidaten bitartean, garai hartan ETAko militante izandako batzuk ikusten nituen entzuleen artean, eta ez zuten txintik esan. Konbertitu berriak dira gogorrenak askotan eta ez dute ezer egiten besteak zalditik eror daitezen konbentzitzeko. Euskaraz bizi garenok uste dut gehiago garela konbentzitzekoak eta politikariak ere euskaraz ari direnean gehiago mintzatzen dira konbentzitzeko. Nik nire denbora behar izan nuen zalditik erortzeko eta ETAkoek zeresanik ez. Gaia agertzen da, baina testuinguruari lotuta dagoen neurrian.

Narratzaile eta protagonistetako bat sendagilea da, ginekologoa, eta harrigarria egiten da zeinen dokumentatua zauden medikuntzaren munduaz.

Lanagatik ere harreman handia izan nuen sendagileen munduarekin. Abaitua sendagileari sinesgarritasuna ematen baino lan gehiago kostatu zait Juliari itzultzaile gisa sinesgarritasuna ematen. Hitzei buruzko gogoetak, atsotitzen ordainak... Koldo Izagirrek asko lagundu dit.

Koldo Izagirre aipatu duzunez, nobelaren lehen irakurle gisa aurkezten duzu oharretan. Euskarari dagokionez, hasieran oso jasoa eta dotorea, baina zurrun samarra iruditu zait, nahiz eta berehala ohitzen zaren. Euskara orrazten ere lagundu al dizu?

Koldok asko lagundu dit euskara orrazten, nire estiloa errespetatuz, noski. Ez zuen nahi, baina lan hori eskertu egin behar nuela uste nuen, eta lehen irakurlearen figura hori asmatu nuen, leku askotan egiteko hori editoreak bere gaian hartzen badu ere. Euskara orraztu egiten digutela esan ohi dugu, baina batzuetan permanentea ere egiten digute. Koldok asko daki eta asko ikasi dut lankidetza horretan.