Biarritzeko mediatekan eskaini hitzaldian artistaren askatasuna eta botere politikoaren erlazioa aztertu zituen Eric Dicharryk. Aldi berean, arte garaikidearen panorama margotu zuen.

Nola erakusten duzu artea eta politikaren arteko lotura?

Bi adibide nagusi hartu ditut: Clemente Bernad eta Khuruts Begoña. Bi artista hauek aukeratu ditut haien lanek prentsan polemika handia sortu zutelako. Gatazkak biziki interesgarriak dira antropologo batentzat, diskurtsoak sortzen dituztelako. Horietan ikusten dugu artistaren askatasuna oso mugatua dela. Artistek bizitzeko eta beraien lana egiteko bekak eta sariak jasotzen dituzte, erakunde publikoen laguntza behar dute; hori dela eta, artistak ez dira batere libreak, autozentsuratu egiten dira.

Egoera hori aspaldikoa al da?

Lehen artistek ideia politikoak zituzten, Oteizaren adibidea oso ona da horretarako. Baina gaur, gero eta gehiago, artistak politikatik kanpo gelditzen dira boteretik diru-laguntzak jasotzeko, eta horren ondorioz askatasuna txikitu egiten da.

Zentsura dagoela esan daiteke?

Hori Khuruts Begoñaren kasuan argi eta garbi ikusi genuen. Botere politikoak nola saiatu ziren arte lanak zentzuratzen, eta azkenean lortu zuten. Ertibil 2008 erakusketaren baitan gertatu zen hori. Erakusketatik Begoñaren lana kendu zuten. Haien argumentua izan zen gatazka politiko garai batean dena ezin dela egin. Eta azkenean askatasuna murrizten dute: alde batetik, politikoena, bestetik, artistena, eta, azkenik, gizartearena.

Gatazka politikoak artean eragina du beraz.

Bai, artisten munduan zein gizartean du eragina. Todorouk 2008an esan zuen `barbaroei beldurrak gu barbaro bilaka gaitzake' eta hori adibidez GALen kasuan ikusten da. Artearen munduan gauza bera gertatzen da; Begoñaren lana ikuspuntu politiko batetik begiratu zuten. Horrek erakusten digu nola gatazkek askatasunak murrizten dituzten. Clement Bernaden lana ere biziki interesgarria izan zen Euskal Herriko egoera ulertzeko. Bernard argazkilari kazetaria da eta PPk Guggenheimen egin zuen erakusketa zentzuratu nahi izan zuen, baina azkenean ez zuten lortu.

Zer agertzen zen bere argazkietan?

Terrorismoaren biktimak erakusten ditu. Bere lana mugatua da, euskal gatazka politikoaren ulertzeko terrorismoaren biktimak ikusi behar ditugu, noski, baina torturatuak izan direnak ere bai, eta horrelako argazkiak ez ziren Guggenheimen. Bernardek, beste artistek bezala, ez du posizio politikorik hartzen, berak bere lana alderdikoia ez dela esaten du, baina azkenean bazen. Objektiboak izan nahi badugu, torturatu zituztenen argazkiak ere ikusi behar ditugu, bestela ezin da errealitatea ulertu. Gatazka batean beti bi protagonista dituzu eta bi esparruetan sufritzen da.

Euskal artistek nola jorratzen dute gatazka politikoa?

Artistek ez dute horretaz lanik egin nahi, agian boterearen diru-laguntzengatik. Horrelako egoeretan sartzen badira, badakite saltzea zailagoa edo ezinezkoa izango zaiela. Artistak diruagatik autozentsuratzen dira; artearen merkatuaren munduan sartzeko, politika gaiak bazterrean uzten dituzte.

Munduko artearen lengoaia hartu dute euskal artistek, eta mintzaira geroz eta apolitikoagoa da. Euskal artisten lanak ulergarriak izan behar dira New Yorken, Londonen, Parisen ala Berlinen. Batzuetan torturari buruz ari dira lan egiten, baina euskal artistak horrelako gaia hartzen badu, ez du hemengo gatazkarekin lan egingo, baizik eta IRAren gatazkarekin. Denak gara ados IRAren egoera kritikatzeko, baina ez Euskal Herrikoa; horrelako gaiak tratatzeko adibideak urrundik tratatuko dituzte. Horrelako gaiek, gainera, guztien adostasuna izanen dute, eta horrela artistek ez dute arriskurik hartzen. Oraindik Guggenheimen horrelako lanak ez ditugu ikusi. Euskal gatazka nahi badugu ulertu, horrelako argazkiak beharrezkoak dira.

Egungo euskal kultura auto-zentsuratua dagoela iruditzen zaizu?

Bai. Adibidez, urtero «Gure artea» saria ematen du Eusko Jaurlaritzak, beraiek ematen dute dirua. Artistak pentsatzen baldin badu nork ematen duen dirua, bere lana alderdikoia egingo du arazorik ez ukaiteko.

Izango dira sare horretan sartzen ez diren artistak ere.

Bai? Nortzuk? Famatuak ez, ez dut uste. Famatuak munduko merkatuan sartzen dira. Euskal Herritik bizpahiru agertzen dira; adibidez, Ibon Aranberri, Luis Mendizabal, Txomin Badiola... Badiolak torturaz mintzatzeko adibide bat hartzen badu Irakekoa hartuko du eta ez Euskal Herrikoa, hori da azpimarratu nahi dudana.

Nolakoa da euskal arte garaikidea?

Hori aurkitzen zaila da; euskaldunak munduko artistak bezalakoak dira, ez dute berezitasunik. Munduko artearen barnean sartu dira, eta hor sartzeko beraien berezitasuna galdu zuten pixka bat, ulergarriak izateko London, Berlin edo New Yorken. Haien berezitasuna agertu da Bilbon, Guggenheimen. Adibidez Itziar Ukarizek egin zuen bideo bat irrintziari buruz; hor bai ikusten da hemengoa dela, baina adibide berezia da.

Lehen baziren mugimenduak; minimalistak, dadaistak, inpresionistak... eta orain ez dago mugimendurik. Badira lanak, baina artista bakoitzak ez du inolako banderapean ezarri nahi, bakoitza bere kabuz ari da, gure gizartean gauzak horrela gertatzen dira ere. Lehen Euskal Eskola zegoen non Oteiza eta Txillida zeuden, baina orain ez dago eskolarik.

Maskaradaren inguruan tesi bat idazten ari zara.

Bai, «Erritotik irrira». Parisen aurkeztuko dut apirilean. Lehengo arte mota da, baina gaurko gaiak agertzen dira bertan.

Zertaz egiten dute irri?

Beraiez edo gutaz. Trufatzen dira eta berriak hartzen dituzte, bai Zuberokoak, bai Euskal Herrikoak, bai Estatukoak, bai mundukoak. Hemen herriaren diskurtsoa dugu eta parean artistaren diskurtsoa. Herriaren hitzak ez du zentsurarik, baina artisten hitzek zentsura dute. Errazagoa da hitz bat zentsuratzea herriaren hitza zentsuratzea baino.